Góp nhặt buồn vui thời điêu linh: Bao cấp

Bắt ở trần phải ở trần
Cho may-ô mới được phần may-ô

Hai câu 'lẩy Kiều' vừa dẫn là một trong những bức biếm họa xác thực nhất vẽ lại hình ảnh của thời bao cấp. Đối với những người đã sống qua thời kỳ này, tưởng không cần phải giải thích loại ca dao ‘tức cảnh sinh thời’ đại loại như trên. Tuy nhiên, đối với các thế hệ sau, con cháu của chúng ta, không thể nào tưởng tượng được áo may-ô, một loại áo lót dùng cho đàn ông, cũng thuộc một trong số hàng chục mặt hàng do nhà nước sản xuất và cung cấp cho nhân dân. Vì thế mới gọi là… bao cấp.

Từ điển tiếng Việt xuất bản trước thời bao cấp hoàn toàn không có mục từ Bao cấp. Phải đến Từ điển tiếng Việt của tác giả Hoàng Phê (1), bao cấp mới được chính thức xuất hiện trên sách vở. Từ điển giải thích: “Bao cấp là cấp phát phân phối, trả công bằng hiện vật và tiền mà không tính toán hoặc không đòi hỏi hiệu quả kinh tế tương ứng”.

Đối với người dân bình thường, đó là một định nghĩa rườm rà, khó hiểu với những từ ngữ ‘dao to búa lớn’. Người dân chỉ cần hiểu một cách đơn giản: Bao cấp là tất cả đều do nhà nước đứng ra bao hết, từ cây kim, sợi chỉ, que diêm cho đến lương thực hàng ngày…

Trên thực tế, thời bao cấp kéo dài từ năm 1954 đến 1986 tại miền Bắc và từ năm 1975-1986 tại miền Nam. Theo cách gọi của tôi, một người miền Nam, đó là thời kỳ điêu linh sau khi Sài Gòn hoàn toàn sụp đổ.

Đường phố Hà Nội năm 1973

  

Tại miền Bắc, trước khi bước vào thời kỳ bao cấp, Hà Nội đã sống trong ‘ảo giác no đủ’ của những ngày đầu tiếp quản từ tay thực dân Pháp. Nhà văn Tô Hoài (2) kể lại trong hồi ký Cát bụi chân ai:

“Chín năm ở rừng, không có lương, quần áo phát theo mùa, xà phòng tắm và giặt cũng lấy ở kho từng miếng, cơ quan sắm dao kéo húi đầu cho nhau. Trở lại thành phố, khó đâu chưa biết, nhưng thức ăn hàng hóa ê hề. Chiều chiều, uống bia Đức chai lùn bên gốc liễu nhà Thủy Tạ. Nhà hàng Phú Gia vang đỏ, vang hồng, vang trắng… vỏ còn dính rơm như vừa lấy ở dưới hầm lên. Áo khoác da lông cừu Mông Cổ ấm rực, người ta mua về phá ra làm đệm ghế. Hàng Trung quốc thôi thì thượng vàng hạ cám. Kim sào, kim khâu, chỉ mầu, củ cải, ca la thầu, sắng xấu, mỳ chính, xe đạp cái xe trâu cao ngồng. Ca xi-rô ngọt pha vào bia cho những người mới tập tọng uống bia. Bắt đầu được lĩnh lương tháng. Không nhớ bao nhiêu, nhưng tối nào cũng la cà hàng quán được. Có cảm tưởng cả loài người tiến bộ đổ của đến mừng Việt Nam Điện Biên Phủ”.

Cái cảm tưởng ‘cả loài người tiến bộ ‘đổ của’ đến mừng Việt Nam Điện Biên Phủ’ chỉ là một giấc ngủ ngày, bất ngờ thiếp đi trong khoảnh khắc để rồi bừng con mắt dậy với thực tế phũ phàng của đêm đen. Hàng hóa nhiều như Tô Hoài liệt kê không phải do Hà Nội sản xuất mà vì mới tiếp quản thành phố nên có sẵn trong kho của thực dân. Thế cho nên, nguồn hàng không phải tự mình làm ra ấy cạn kiệt một cách nhanh chóng. Đó cũng là lý do của sự khởi đầu một thời kỳ trì trệ kéo dài hơn 30 năm tại miền Bắc và hơn 10 năm tại miền Nam.

Cửa hàng mậu dịch thời bao cấp

Ngay từ năm 1955, công báo Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã đưa tin: công nhân viên, trên nguyên tắc, mỗi năm được cấp từ 5 đến 7 mét vải, khi sinh đẻ được cấp thêm 5 mét ‘diềm bâu’ khổ 7 tấc. Bình quân cứ 10 người người dân đọc một tờ báo Nhân dân và Cứu quốc. Các quan chức từ cấp Thường vụ Ban thường trực Quốc Hội, Bộ trưởng, Thứ trưởng, các chuyên gia nước ngoài, các đoàn ngoại giao được hưởng tiêu chuẩn nua quạt điện.

Tất cả mọi hình thức kinh doanh đều được quản lý theo ‘mô hình xã hội chủ nghĩa’, hoàn toàn do nhà nước nắm giữ. Nhân viên làm việc trong các cơ quan hay người lao động trong các doanh nghiệp quốc doanh sẽ chỉ được nhận một phần lương rất nhỏ bằng tiền mặt, số tiền còn lại sẽ được quy ra tem phiếu, riêng gạo được mua bằng sổ.

Sổ đăng ký mua lương thực

Theo Kinh tế Việt Nam 1955-2000, nhà xuất bản Thống kê, so với năm 1978, mức lương năm 1980 chỉ bằng 51,1%  và năm 1984 chỉ còn 32,7%. Một sự tụt hậu đáng kể về giá-lương-tiền của thời bao cấp.

Về kinh tế, sách đã dẫn mô tả: “Thời bao cấp không có thị trường tự do về buôn bán cũng như về trao đổi các mặt hàng, cụ thể như lạc [đậu phụng] chỉ để lại vừa đủ làm giống cho vụ sau. Người sản xuất không tiêu dùng là tốt, người trồng lạc không ăn lạc, không dùng lạc để làm kẹo hay luộc để bán … Đối với nông sản dùng để chế biến thực phẩm cho nhân dân thì nhà nước phải quản lý chặt chẽ trên thị trường, không để ai buôn bán kiếm lời”.

Cái gì cũng có thể và cần phải quản lý chặt chẽ. Tư tưởng chính làm nền tảng cho sự quản lý này đã biến cả xã hội lẫn con người thành một thứ đất sét, muốn nhào nặn thế nào cũng được. Nhà nước phân phối vài chục mặt hàng thiết yếu cho cuộc sống như gạo, thực phẩm, chất đốt, vải vóc cho đến các tiêu chuẩn phân phối được mua bổ sung như xà phòng giặt, giấy dầu, xi măng, khung, săm, lốp xe đạp…

Giấy chứng nhận sở hữu xe đạp

Mỗi hộ gia đình công nhân viên được cấp 1 sổ mua gạo có số lượng hàng tháng tương đương với tiêu chuẩn của các cá nhân từ 16 đến 21 kg mỗi tháng đối với người lớn, tùy theo mức độ lao động, lao động nặng thì được hưởng nhiều gạo hơn. Cán bộ có chức tước thì phiếu gạo ít vì lao động nhẹ hơn nhưng lại được cấp phiếu mua các mặt hàng thiết yếu nhiều hơn.

Trẻ em ngày ấy được gọi là ‘hộ ăn theo’, căn cứ theo tiêu chuẩn của bố mẹ, sẽ được hưởng khoảng từ 10-14 kg/tháng. Để mua được gạo cũng là cả một vấn đề. Mỗi khu vực dân cư sẽ được quy định mua gạo tại 1 cửa hàng lương thực, cửa hàng lại phân lịch bán cho từng tổ theo lịch bán luân phiên. Hình ảnh thường thấy là người lớn, trẻ em đi xếp hàng mua gạo từ 3, 4 giờ sáng để giữ chỗ, phòng khi cửa hàng bán nửa chừng hết gạo. Người ta dùng những cục gạch, chiếc dép, mảnh gỗ để ‘xí chỗ’ khi cửa hàng chưa mở cửa và người thật sẽ đứng vào hàng khi mở cửa.

Dù xếp hàng đầu nhưng cũng không bảo đảm là sẽ được mua trước nếu có những sổ thuộc dạng ‘ưu tiên’ hoặc ‘chen ngang’ do có móc ngoặc với nhân viên thương nghiệp. Thời bao cấp người ta chỉ nghĩ đến miếng ăn nên việc quản lý của nhà nước theo hộ khẩu và sổ gạo là chính sách rất hữu hiệu. Thuật ngữ ‘buồn như mất sổ gạo’ xuất hiện trong thời kỳ này: mất sổ gạo còn quan trọng hơn cả việc mất tiền vì có tiền cũng không mua được gạo, dù là gạo đỏ, đầy thóc và sạn!

Chưa hết, gạo đỏ lại được thường xuyên được thay thế bằng những loại lương thực khác như bột mì tồn kho (viện trợ từ Liên Xô), sắn khô sắt lát, ngô (bắp), bo bo (hạt lúa mì) hay gạo tấm. Tấm là thứ gạo nhỏ xíu bung ra từ những đầu khuyết của hạt gạo, ăn rất hay bị đầy bụng và "tốn" vì gạo tấm nấu không nở, khi thành cơm thì 1 lon tấm chỉ bằng 1/3 lon gạo thường!

Phiếu mua đường, loại 500 gam/tháng, năm 1979

Những câu vè dưới đây nói lên giá trị của những mặt hàng trong thời bao cấp:

Nhất gạo nhì rau

Tam dầu tứ muối

Thịt thì đuôi đuối 

Cá biển mất mùa

Đậu phụ chua chua

Nước chấm nhạt thếch

Mì chính có đếch

Vải sợi chưa về

Săm lớp thiếu ghê

Cái gì cũng thiếu

Phiếu cung cấp thịt ‘cơ động’ (?) dành cho bộ đội

Mậu dịch viên bán thịt

Chế độ bao cấp ngoài việc khiến người dân lúc nào cũng đói còn hủy hoại những giá trị đạo đức căn bản của con người. Trong Cát bụi chân ai, Tô Hoài kể lại: “Ở một cửa hàng ăn rất sang hồi ấy, những chiếc đĩa đựng bánh ngọt phải bắt vít xuống mặt bàn. Một sự thực nhiều người tuổi tôi còn nhớ: các quán mậu dịch giải khát (kể cả cà phê) loại tầm tầm cũng “thống nhất” đục một lỗ thủng các thìa nhôm để đánh dấu. Vì sao ư, đơn giản lắm, vì sợ ăn cắp…” 

Quả thật, trong xã hội bao cấp, càng ngày nạn ăn cắp càng phổ biến, dù chỉ là ăn cắp vặt. Ăn cắp bởi quá thiếu thốn và cũng bởi ăn cắp quá nhiều nên không bị coi là hành động xấu nữa. ‘Cái khó không bó cái khôn’, nhưng chỉ là ‘khôn vặt’ theo kiểu ‘đói ăn vụng, túng làm liều’:

Chính sách em học đã thông

Chỉ vì túng thiếu xin ông ít nhiều

Thời bao cấp, xã hội bị phân hóa. Đó là điều nghịch lý trong xã hội chủ nghĩa vốn hướng đến một Thế giới Đại đồng. Số liệu ghi trong cuốn Kinh tế Việt nam 1945-2000:

“Trong khi người dân thường mỗi tháng chỉ được 150 gram thịt, thì cán bộ cao cấp được 6kg, tức là bốn chục lần nhiều hơn. Và tính ra chênh lệch là 100 đồng. Ngoài ra còn thuốc lá, chè, đường, sữa, len dạ, cũng tạo ra khoản chênh lệch khoảng 100 đồng nữa”.

Nhiệt tình cách mạng của cán bộ thời kháng chiến ngày nào giờ chỉ xoay quanh vấn đề… ăn. ‘Ăn’ được hiểu theo cả nghĩa bóng lẫn nghĩa đen, người ta ‘ăn’ theo nhiều kiểu, tùy vào cấp bậc, địa vị:

Cán bộ cao ăn cung cấp

Cán bộ thấp ăn chợ đen

Cán bộ quen ăn cổng hậu

Thời bao cấp, xe hơi ở Hà Nội rất hiếm, nên chỉ cần nhìn một chiếc ‘xe con’ đi qua người ta biết ngay cán bộ cấp nào ngồi trong đó. Xe Pobeda, và sau này là Vonga màu đen, dành cho  cấp bộ trưởng trở lên. Các thứ trưởng và cấp tương đương đi những chiếc nhỏ hơn, loại Moskovits. Có người ‘sành điệu’ còn quả quyết: chỉ cần nhìn cách trang trí xe cũng có thể thấy được vai vế của người chủ.

Cán bộ cấp càng cao càng có dịp đi công tác ở các nước Đông Âu và con cái họ, những ‘cậu ấm, cô chiêu’, được đi lao động hoặc đi học tập bên Tây (hiểu theo nghĩa các nước XHCN Đông Âu). Đến khi về nước họ rước về những mặt hàng của các nước anh em như Liên Xô thì có tủ lạnh Saratov, xe Minsk, đồng hồ Pôljot, nồi áp suất… Đông Đức thì có xe máy SimSon, xe đạp Dianond, Mifa; Tiệp Khắc có xe gắn máy Bebetta, xe đạp Favorit… Tầng lớp ‘tinh hoa’ của chế độ tạo thành một nhóm đặc quyền, đặc lợi trong thời kỳ bao cấp.

Một gia đình cán bộ thời bao cấp

Bàn về con người và tư tưởng thời bao cấp, Vương Trí Nhàn (3) phân tích: “Cái hèn mà ta vốn khinh ghét, cái hèn đó ngấm ngầm ăn vào máu ta. Hèn theo nhiều nghĩa. Lúc nào cũng lo lắng, sợ sệt. Và chỉ có những niềm vui tầm thường. Mua được cân gạo không bị mốc: vui. Cưới cho con trai cô vợ làm ở cửa hàng lương thực nên cả họ mua bán dễ dàng: quá vui. Đi bộ mấy cây để đến nghe nhờ đài [radio] ở một nhà bạn, cũng đã… vui lắm. Vui đấy rồi thấy sự khốn khổ của mình ngay đấy, và ngày mai, lại vẫn tiếp tục cái tầm thường dễ thương đó”. 

Tôi trích đoạn văn trên qua một bài viết nhan đề Nhân cuộc trưng bày về cuộc sống Hà Nội 1975-1986. Cuộc trưng bày này được tổ chức tại Bảo tàng Dân tộc học, tập trung vào các tư liệu, hiện vật của Hà Nội trong khoảng thời gian từ 1975-1986. Viện Khoa học Xã hội Việt Nam đứng ra tổ chức nhưng điều khá thú vị là được sự tài trợ của Chương trình phát triển Liên hiệp quốc (UNDP), Quỹ SIDA (Thụy Điển), Quỹ Ford (Hoa Kỳ).

Cuộc trưng bày sử dựng đồng thời các hiện vật gốc do người dân hiến tặng, được kết hợp với việc tái tạo và phục dựng một số bối cảnh của cuộc sống thời bao cấp. Trọng tâm của cuộc trưng bày nói lên tiếng nói của cộng đồng thông qua những câu chuyện, những ký ức những suy nghĩ, đánh giá của người dân về cuộc sống của mình trong thời kỳ ‘đêm trước’ Đổi mới.

Theo tôi, thiếu thốn về cái ăn, cái mặc chỉ là phần nổi của tảng băng chìm, điều quan trọng hơn cả là không gian sống của các gia đình.  Ký ức của một người ở Nam Định về thời bao cấp:

“Mẹ tôi phải tính đến chuyện làm thêm, tăng gia sản xuất, cắt gốc rau muống, rau khoai trước ruộng muống nuôi lợn, bóc lạc thuê cho Ngoại thương. Bốn mẹ con chỉ có một cái giường để ngủ. Lạc chất trong nhà hàng bao cao đến nóc, lợn hai con ăn ở với người ngay dưới gầm giường. Mỗi một trận mưa to, một trận bão, giấy dầu lợp mái, ngói vỡ bay tứ tung ... bốn mẹ con và lợn ngồi ôm nhau, vài cái xô đặt để hứng nước, nước dưới chân giường chảy qua như suối, cá rô đi hàng đàn, ba ba bò lổm ngổm. Mỗi một lần như vậy chỉ thấy mẹ khóc và rồi cả ba anh em khóc theo. Lo lắng, sợ nước ngấm vào lạc làm lạc mốc thành thành phẩm loại B loại C và phải đền. Sợ hai con lợn lăn ra ốm thì không biết cuối năm bấu víu vào đâu mà trả nợ...”.

Gian bếp kiêm chuồng lợn

Tại miền Nam, đồng bằng sông Cửu Long vốn là vựa thóc nhưng trong thời bao cấp chính sách ‘ngăn sông cấm chợ’ không cho phép nông sản được xuất tự do ra khỏi địa phương. Tất cả đều được nhà nước ‘thu mua’ với hàm ý ‘vừa tịch thu, vừa mua lại’.

Dưới mắt người nông dân đó là hình thức ‘mua như cướp’ theo ‘giá nghĩa vụ’ hoặc ‘giá khuyến khích’… Ngược lại, đến khi nhà nước bán cho người tiêu dùng, họ ‘bán như cho’, người mua có cảm tưởng được cửa hàng… bố thí chứ không thực sự là đi mua với đồng tiền của mình! 

 

Thu mua lúa hay thu mua các mặt hàng khác đều giống nhau. Năm 1978, giá thành 1m2 vải ‘calicot’ sản xuất tại Công ty Dệt Thành Công là 1,5 đồng nhưng phải bán cho nhà nước với giá 1,2đ/m2. Giá thành 1m2 vải dệt theo kiểu oxford tính ra hết 10đ nhưng công ty phải bán cho Nhà nước giá 9đ. Nhìn cảnh đóng hàng xuất cho nội thương với giá thấp hơn thực tế, người công nhân phải rơi nước mắt.

Giá của hai thứ vải trên nếu bán ở thị trường tự do thì cao gấp 10-12 lần. Cũng vì thế, người dân và cả cơ quan nhà nước cũng chạy theo thị trường tự do để hình thành một nền kinh tế ‘ngầm’ song hành cùng nền kinh tế do nhà nước quản lý. Người dân buôn gạo từ địa phương này sang địa phương khác, chỉ vài ký mỗi chuyến nhưng cũng hưởng chênh lệch để ‘cải thiện’ cuộc sống gia đình.

Tại Sài Gòn, một số cơ quan, xí nghiệp ‘lách’ luật, bung ra trong việc ‘đi đêm’ với xí nghiệp bạn hoặc với tư thương, Công ty Kinh doanh Lương thực của bà Ba Thi (Nguyễn Thị Ráo) là một trường hợp điển hình của một ‘huyền thoại’. Năm 1980, với trình độ lớp 4 trường làng, bà Ba Thi được bổ nhiệm làm giám đốc công ty để lo cung cấp lương thực cho gần 4 triệu dân với ‘giá kinh doanh’ không ‘bù lỗ’ nhưng cũng không nhằm thu lãi cao.

Có thể đó là cách giải quyết của những lãnh đạo có ‘tâm’ trước sự thiếu thốn trong đời sống của nhân dân nhưng cũng không loại trừ những ‘phi vụ’ chạy vào túi riêng của những người trong cùng băng nhóm. Xã hội bắt đầu hình thành những ‘Mafia kinh tế’ để sau này tạo ra một giai cấp mới là ‘tư sản đỏ’.

Chợ Bến Thành thời bao cấp 

Năm 2006, báo Tiền Phong dùng cụm từ Màu thời gian xám ngắt (nhại chữ của Đoàn Phú Tứ Màu thời gian tím ngát trong bài thơ Hương thời gian) để nhắc lại cái bóng kinh hoàng của thời bao cấp.

Màu thời gian không xanh

Màu thời gian tím ngát

Hương thời gian không nồng

Hương thời gian thanh thanh

Đối với người miền Nam vốn đã quen sống trong nền kinh tế tư bản, thời bao cấp chắc không ‘xám ngắt’ mà phải là ‘xám xịt”. Cũng may, người ta ngộ ra đó là một sai lầm chết người nên mới có… thời kỳ ‘đổi mới tư duy kinh tế’. 

===

Chú thích:

(1) Giáo sư Hoàng Phê sinh tại làng Bảo An, phủ Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam nay là xã Điện Quang, Điện Bàn, Quảng Nam. Cháu đời thứ 11 của Tổng đốc Hoàng Diệu. Thuở thiếu thời, ông học tại quê nhà rồi theo học ở Hội An, Huế, Sài Gòn. Sau cách mạng tháng 8/1945, ông tham gia kháng chiến chống Pháp ở Hà Nội, Việt Bắc. Năm 1954, ông làm cán bộ nghiên cứu ở Viện Ngôn ngữ học, và tạp chí Ngôn ngữ học, giảng dạy tại Đại học Tổng hợp Hà Nội. Hoàng Phê (1919 - 2005) là một nhà từ điển học, chuyên gia về chính tả tiếng Việt. Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, Nhà xuất bản Khoa học xã hội xuất bản năm 1998. 

(2) Tô Hoài tên thật là Nguyễn Sen, sinh năm 1920 tại quê nội ở Thanh Oai, Hà Đông trong một gia đình thợ thủ công. Bút danh Tô Hoài gắn với hai địa danh: sông Tô Lịch và phủ Hoài Đức. Đến với văn chương ông nhanh chóng được người đọc chú ý, nhất là với truyện Dế Mèn phiêu lưu ký. Năm 1943, Tô Hoài gia nhập Hội Văn hóa Cứu quốc. Trong kháng chiến chống Pháp, ông chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực báo chí, nhưng vẫn có một số thành tựu quan trọng như Truyện Tây Bắc. Tính đến nay, sau hơn sáu mươi năm lao động nghệ thuật, ông đã có hơn 100 tác phẩm thuộc nhiều thể loại khác nhau: truyện ngắn, truyện dài kỳ, hồi ký, kịch bản phim, tiểu luận và kinh nghiệm sáng tác.

(3): Vương Trí Nhàn là một nhà nghiên cứu văn hóa, văn học đồng thời là nhà phê bình văn học. Các bài viết của ông xuất hiện trên báo Văn Nghệ từ tháng 3/1965, sau đó ông viết đều đều trên các báo Văn Nghệ, Văn Nghệ quân đội. Lúc đầu VTN chỉ tập trung về mảng văn học đương đại cho đến đầu thập niên 1980, ông có ý thức dần dần trở lại với văn học sử, nhất là giai đoạn nửa đầu thế kỷ 20 và đã viết một số bài nghiên cứu về các nhà văn tiền chiến như Thạch Lam, Vũ Trọng Phụng...

***

(Trích Hồi Ức Một Đời Người, Chương 6 – Thời điêu linh)

Hồi Ức Một Đời Người gồm 9 Chương:

1. Chương 1: Thời thơ ấu (từ Hà Nội vào Đà Lạt)
2. Chương 2: Thời niên thiếu (Đà Lạt và Ban Mê Thuột)
3. Chương 3: Thời thanh niên (Sài Gòn)
4. Chương 4: Thời quân ngũ (Sài Gòn – Giảng viên Trường Sinh ngữ Quân đội)
5. Chương 5: Thời cải tạo (Trảng Lớn, Trảng Táo, Gia Huynh)
6. Chương 6: Thời điêu linh (Sài Gòn, Đà Lạt)
7. Chương 7: Thời mở lòng (những chuyện tình cảm)
8. Chương 8: Thời mở cửa (Bước vào nghề báo, thập niên 80)
9. Chương 9: Thời hội nhập (Bút ký những chuyến đi tới 15 quốc gia và lãnh thổ) 

Tác giả còn dự tính viết tiếp một Chương cuối cùng sẽ mang tên… Thời xuống lỗ (thập niên 2000 cho đến ngày xuống lỗ)!

 

***

12 Comments on Multiply

yeuhanoi wrote on Jun 25, '11, edited on Jun 25, '11

Chào bạn. Đã xem hết entry này. Chỉ xin ghi vào đây vài câu đồng cảm:
Tất cả các phiếu "bao cấp" có trong bài mình đã dùng qua. Thực tế còn có những loại tem, bìa khác nữa như: phiếu mua vải (quy định số mét được mua trong 1 năm có những ô ghi rõ loại vải như ka ki, phin, dự phòng..), bìa "nghiện thuốc lá", tem lương thực (từ loại 200gram, phiếu mua đặu (khi không có thịt), giấy giới thiệu của cơ quan khi được bình trong những đợt phân phối hàng, ví dụ cơ quan nọ được phân 5 chiếc xe đạp Thống nhất (hay Phương Hoàng, Vĩnh Cửu) hoặc 3 chiếc đồng hồ đeo tay Pôn-Jốt thì cán bộ công nhân viên cơ quan đó phải họp để bình xét ai sẽ được mua ). v.v... Trong thời "bao cấp" thì cuốn sổ gạo của gia đình là quan trọng bặc nhất. Nó là công cụ quản lý con người bằng cách quản cái dạ dày (đói, no, sống chết). Với uy lực của nó VNDCCH có thể huy động con người ở mức tối đa kể cả đem thanh niên ra chiến trường... Xin kể mẩu chuyện nhỏ:
Thằng em trai mình (1979) chiến đấu chống giặc TQ ở Lạng Sơn bị thương. Khi tỉnh lại ở bệnh viện trung đoàn thì câu đầu tiên của nó: "Ôi, mình mất hết số tem gạo rồi." Sau khi hồi phục sức khỏe, nó đã trở lại trận địa cũ tìm lục trong đường hào.... cốt để tìm lại số tem gạo mà nó nghi rằng vẫn còn ở chỗ nó đã tác chiến (nhưng không tìm thấy)

cuuphansinh wrote on Jun 25, '11

Nhìn lại mà phát sốt! Khủng khiếp thật! Cám ơn NGOC CHINH đã tổng hợp!
Xin kể một chuyện thật có liên quan, không biết nên khóc hay nên cười: Sau 75, mỗi năm người dân "chỉ được" mua 2m vải. Tối đó họp dân. Trước khi họp có chào cờ "Đoàn quân VN đi..." Ai cũng đứng nghiêm , một cụ già ngồi! Chào cờ xong, cán đến hỏi:

- "Sao chào cờ mà ngồi?"

- "Tôi không có quần !"

- " Sao đi họp không mặc quần ?"

- "Nhà nước bán 2 thước vải may áo hết rồi !"

uyenvan wrote on Jun 25, '11

Đó là cái thời sản sinh ra nhiều cách nói mà chỉ có người-đương-thời mới hiểu: nhăn nhó=> mất sổ gạo; thông báo: hôm nay có thịt giáo viên, mai có thịt bộ đội...

walkinclouds wrote on Jun 25, '11

nhớ lại mà còn kinh hoàng. dịp tết có mấy kí lòng heo mà cũng phải bắt thăm, ai trúng được mua ăn tết, có năm gặp phải lòng đã bị thiu, bó tay.... haizzzz, lạy trời, đất nước này đừng quay lại cái thời đó.

bayhoang79 wrote on Jun 26, '11

Cám ơn anh Chính đã nhắc lại một cách suất sắc thời kỳ Bao Cấp mà chúng tôi đã coi như một giấc mơ hãi hùng trong cuộc đời!

thahuong82 wrote on Jun 26, '11

Nghe kể lại cũng rợn người, cũng 'may" khoảng thơỉ gian đó tôi được ‘sự khoan hồng nhân đạo’ của đảng và nhà nước cho đi học tập chỉ phải tự túc 10 ngày thôi, còn năm mười năm sau thậm chí mấy chục năm đều do nhà nước lo từ A-Z chẳng bận tâm cái ăn cái mặc chỉ có lao động là vinh quang thôi. Làm ngày kô đủ tranh thủ làm đêm, làm thêm giờ nghỉ, làm kô nổi thì… hui nhị tì!

penseedl wrote on Jun 27, '11

Tưởng đã quên hết những cảnh nhục và hèn của thời bao cấp, không ngờ tác giả còn nhớ tỉ mỉ quá, bái phục!.

huynhhai wrote on Jun 30, '11, edited on Jul 10, '11

Bài nầy được viết công phu do tác giả chịu khó sưu tầm, tra cứu. Thật ra còn rất nhiều điều để nói về thời bao cấp, thời mà lần đầu tiên (và cầu mong là lần cuối cùng) người nông dân miền Nam mất ruộng (vì bị buộc phải vào tập đoàn hoặc hợp tác xã) và đói ngay trên đồng ruộng mênh mông. Giới trẻ bây giờ có thể chỉ hình dung thời đó qua lời kể của cha mẹ họ, nhưng di chứng của thời bao cấp vẫn hiện diện trong họ đấy thôi. Những ai có độ tuổi dậy thì hoặc sinh ra và lớn lên trong giai đoạn 1976-1991 thường nhỏ con, thiếu thước tấc vì thiếu ăn lúc đang sức lớn. Thời bao cấp cũng là thời của những bế tắc trong cuộc sống, vì thế cuộc đấu tranh sinh tồn giữa người và người trở nên quyết liệt. Một số chuẩn mực đạo đức cũ bị mất đi. Nhiều người vượt biên để mưu tìm cuộc sống mới. Nhiều gia đình lâm vào cảnh khốn khó, cùng quẫn. Nhiều người nếu không bị bệnh lao thì cũng bị tâm thần nặng hoặc nhẹ (nhớ thời đó các phòng khám tâm thần trong các bệnh viện thường rất đông) v.v... Thời bao cấp và những di chứng của nó đến cuộc sống tinh thần và vật chất của toàn dân Việt rất cần được nghiên cứu tường tận, khách quan, khoa học để nhận rõ hệ quả của một chính sách kinh tế ngu xuẩn và rút kinh nghiệm cho mai sau.
(Có một chi tiết nhỏ ở 2 câu đầu mà tôi nghĩ không phải là ca dao, chỉ là nhái của 2 câu dưới trong 4 câu gần cuối trong Truyện Kiều của Nguyễn Du:
"Ngẫm hay muôn sự tại trời,
Trời kia đã bắt làm người có thân.
Bắt phong trần phải phong trần,
Cho thanh cao mới được phần thanh cao."
Mặc dù có những câu lúc đầu là thơ, sau biến thành ca dao do người ta truyền miệng cho nhau mà quên mất tên tác giả (như vài câu thơ của Bàng Bá Lân chẳng hạn), nhưng 2 câu ở đầu bài nầy chưa đến mức để gọi là ca dao.
Thời bao cấp cũng là thời của nhiều câu ca dao, như:
"Mất mùa là bởi thiên tai.
Được mùa là bởi thiên tài Đảng ta".
Hoặc:
"Nam Kỳ Khởi Nghĩa phi Công Lý.
Đồng Khởi đây rồi mất Tự Do".
(nói về đổi tên đường ở Sài Gòn sau 30/4/1975) v.v.... và v.v...
Thời bao cấp có lẽ cũng là thời mà lần đầu tiên trong lịch sử nước ta nhà cầm quyền đề ra phong trào sáng tác ca dao "ca ngợi lãnh tụ, ca ngợi cuộc sống XHCN tươi đẹp". Giờ có vị nào còn nhớ những câu gọi là "ca dao" bị sáng tác ấy không???).

nguyenngocchinh wrote on Jun 30, '11, edited on Jun 30, '11

huynhhai said “(Có một chi tiết nhỏ ở 2 câu đầu mà tôi nghĩ không phải là ca dao, chỉ là nhái của 2 câu dưới trong 4 câu gần cuối trong Truyện Kiều của Nguyễn Du:
"Ngẫm hay muôn sự tại trời,
Trời kia đã bắt làm người có thân.
Bắt phong trần phải phong trần,
Cho thanh cao mới được phần thanh cao."

Xin cám ơn bạn huynhhai về phần comment khá dài nhưng rất xúc tích. Riêng về 2 câu 'ca dao' dẫn ở đầu bài viết tôi đã chỉnh lại là ca dao thuộc loại 'lẩy Kiều' cho chính xác hơn. Đa tạ.

yeuhanoi wrote on Jul 8, '11, edited on Jul 8, '11

@huynhhai:
Mình nghe đọc là:
"Nam Kỳ Khởi Nghĩa đâu Công Lý.
Đồng Khởi Vùng Lên mất Tự Do".
"đâu" - hỏi?
"mất" - đáp.
"Khởi nghĩa" = "Vùng lên" (đối lại)
Rõ ràng đây là hai vế đối rất chỉnh theo luật thơ Đường.

huynhhai wrote on Jul 8, '11, edited on Jul 8, '11

@yeuhanoi
Hai câu:
"Nam Kỳ Khởi Nghĩa phi Công Lý.
Đồng Khởi đây rồi mất Tự Do".
tôi đã nghe chỉ ít tháng sau khi đường phố Sài Gòn đổi tên. Nghe nhiều lần, chợt nhớ nhiều lần mỗi khi đi trên 2 con đường ấy và rồi nhớ đến nay. Tôi biết 2 câu đó có nhiều dị bản và không rõ bản nào xuất hiện trước. Mỗi bản có nét riêng nhưng vẫn giữ được ý nghĩa (đen và bóng) ban đầu (hai câu bạn đưa ra cũng vậy). Tuy nhiên, tôi vẫn thích 2 câu đã nêu ở trên vì:
Thứ nhất: Chữ "phi" ở câu đầu thật dứt khoát, phủ định mạnh mẽ.
Thứ hai: Hai câu nói lên tâm trạng của một người khá lâu không vào khu trung tâm Sài Gòn nay ngỡ ngàng khi thấy tên đường đã đổi thay (chữ "đây rồi" nói lên sự ngỡ ngàng ấy).
Thứ ba: Kết nối tài tình giữa đổi tên đường với phủ định công lý, tự do.
Và thứ tư: Nó gắn với những kỷ niệm trong "thời ốm đói" của tôi.
Hai câu:
"Nam Kỳ Khởi Nghĩa đâu Công Lý.
Đồng Khởi Vùng Lên mất Tự Do".
cũng hay về ý nghĩa. Nếu xét riêng về đối theo luật thơ Đường, tôi thấy:
- "Nam kỳ" và "Đồng khởi" đối không chỉnh vì một bên là địa danh, một bên chỉ một phong trào.
- "Khởi nghĩa" và "vùng lên" cũng như "Công lý" và "Tự do": đối tốt.
- "đâu" và "mất": Khác từ loại nên đối không chỉnh.
Nhưng vấn đề không phải ở những hình thức như vừa nói. Càng có nhiều dị bản chứng tỏ nó càng được nhiều người thích hoặc quan tâm. Cốt lõi của vấn đề chính là tính phản kháng mạnh mẽ của 2 câu mà nay đã thành ca dao do sức lan tỏa sâu rộng cả trong và ngoài VN của nó.
(Xin nói thêm: Thời bao cấp xuất hiện khá nhiều câu nói về chế độ mới XHCN mà người ta thì thầm truyền miệng cho nhau, không ai dám viết ra giấy vì nếu bị phát giác sẽ bị gán cho nhiều tội như bôi bác chế độ, xuyên tạc, thậm chí phản động. Những tội danh ấy ai đã từng ở VN sau 30/4/1975 đều nghe nói đến, nhất là vào thời bao cấp, thời hoàng kim của CNXH ở VN và cũng là thời đen tối của đại đa số dân Việt).

nguyenngocchinh wrote on Sep 14, '11

Entry này đã đăng trên Văn Thơ Lạc Việt:
http://www.vantholacviet.org/news-2332/7/Tham-luạn/Nguyen-Ngoc-Chinh--Gop-nhat-buon-vui-thoi-dieu-linh-Bao-cap.html