Những sợi tóc

Bài viết này không có tham vọng “chẻ làm tư” một sợi tóc vì đó thuộc phạm trù nghiên cứu của các nhà khoa học. Người viết chỉ xin được bàn về những sợi tóc và những mái tóc… đã đi vào văn chương nghệ thuật, từ bình dân cho đến hàn lâm, từ ca dao cho đến tục ngữ và từ thơ cho đến nhạc. 

***

“Tóc mai sợi vắn sợi dài

Lấy nhau chẳng đặng, thương hoài ngàn năm…”

Từ hai câu ca dao trên, nhạc sĩ Phạm Duy đã lấy cảm hứng sáng tác “Tóc mai sợi vắn sợi dài” theo phong cách dân ca. Chuyện tình bắt đầu từ “…thuở ấy, em vừa thôi kẹp tóc…” của một nàng thơ “…còn non mùi sữa”, nàng yêu một chàng nhạc sĩ mà “.. tiếng đàn nghe vụng quá…”.

Thời gian trôi qua, chuyện tình thơ dại đi đến đoạn kết buồn giống như lời mẹ ru ngày còn bé: “Lan huệ sầu ai lan huệ héo / Lan huệ sầu đời trong héo ngoài tươi”. Nàng đã lập gia đình với một người khác để chàng nghệ sĩ thấm thía câu “Tóc mai sợi vắn sợi dài…” [1]

Khác với Phạm Duy khai thác ca dao đưa vào nhạc, ta bắt gặp Trịnh Công Sơn đưa tóc vào tình ca với thiên hình vạn trạng của sợi tóc. Chỉ tiếc một điều, cuộc đời sáng tác của nhạc sĩ họ Trịnh trải qua hai giai đoạn chính, trong đó nhạc tình làm người hát ngưỡng mộ bao nhiêu thì những loại nhạc khác của ông khiến nhiều người phải cau mày bấy nhiêu.

Ca từ về tóc trong nhạc Trịnh Công Sơn rất phong phú, mang nặng chất thơ quyện với chất nhạc khiến người ta không phân biệt được đó là thơ hay nhạc. Họ Trịnh đã sử dụng một bút pháp lãng mạn trong lời ca đậm chất thơ trong bài “Còn tuổi nào cho em”: “… Tay măng trôi trên vùng tóc dài…”  giữa một Sài Gòn náo nhiệt để rồi tự hỏi với lòng… “Tuổi nào lang thang thành phố tóc mây cài…” [3]

Còn rất nhiều cách dùng chữ “xuất thần” trong nhạc Trịnh Công Sơn.

“…Tóc em từng sợi nhỏ

Rớt xuống đời làm sóng lênh đênh”

“…Gió sẽ mừng vì tóc em bay

Cho mây hờn ngủ quên trên vai”

(Như cánh vạc bay)

“…Tóc nào hãy còn xanh, cho ta chút hồn nhiên

Tim nào có bình yên, ta rêu rao đời mình…”

“…Có đường phố nào vui, cho ta qua một ngày

Có sợi tóc nào bay trong trí nhớ nhỏ nhoi…”

(Ru ta ngậm ngùi)

“Thiếu nữ bên hoa huệ”

Tranh Tô Ngọc Vân (1943)

“….Đôi khi nhớ trong tóc em mùi cây trái thơm tho...” (Rồi như đá ngây ngô)

“…Thương nụ cười và mái tóc buông lơi...” (Thương một người)

“…Mây và tóc em bay trong chiều gió lộng...” (Tuổi Đời Mênh Mông)

“…Ôi tóc em dài đêm thần thoại…” (Gọi tên bốn mùa)

“…Sợi tóc em bồng, trôi nhanh trôi nhanh như dòng nước hiền…” (Tuổi đá buồn)

“…Lùa nắng cho buồn vào tóc em…” (Nắng Thủy Tinh)

Chất Huế cũng bàng bạc trong nhạc Trịnh khi “Nhìn những mùa thu đi” với niềm nuối tiếc khôn nguôi… “gió heo may đã về, chiều tím loang vỉa hè và gió hôn tóc thề… rồi mùa thu bay đi…” Người ta hiểu ngay, đó là mùa thu trên đất Thần Kinh với mái tóc thề muôn thuở [4]

Xứ Huế có câu ca dao “Bớ cô tóc xoả kề bề / Cô mặc áo trắng, tóc thề ngang vai”… Nhiều người tự hỏi, tại sao gọi là “tóc thề”? Một giải thích cho rằng những cô gái miền Sông Hương – Núi Ngự để “tóc thề” để nói lên sự ngây thơ, khép kín. Rồi mái tóc thề xuông đuột xỏa kín bờ vai đó sẽ có ngày biến mất khi nàng thơ sang ngang để lại một nỗi buồn man mác trong lòng kẻ tình si!

  

Kho tàng ngôn ngữ Việt Nam rất giàu những thuật ngữ liên quan tới tóc. Thơ Nguyên Sa xuất hiện với “tóc mây”, một từ ngữ khi đọc lên người ta mường tượng một làn mây trôi lơ lửng trên mái tóc người yêu:

“Anh sẽ cầm lấy đôi bàn tay

Tóc em anh sẽ gọi là mây

Ngày sau hai đứa mình xa cách

Anh vẫn được nhìn mây trắng bay”

Nét độc đáo lãng mạn của Nguyên Sa nằm ở chỗ hình tượng hóa tóc là mây vì biết đâu một ngày nào đó “tóc mây” không còn là của riêng mình nên mỗi lần nhìn mây bay vẫn cảm thấy người yêu xưa dõi theo bên mình trên bầu trời. Hóa ra xa cách mà lại rất gần gũi!

Không phải chỉ có “tóc mây”, thơ Nguyên Sa lại có cả “người yêu tóc ngắn” qua bài “Áo lụa Hà Đông” với những câu thật tình tứ [2]:

“…Anh vẫn nhớ em ngồi đây tóc ngắn

Mà mùa thu dài lắm ở xung quanh…”

“…Em ở đâu hỡi người yêu tóc ngắn

Giữ hộ anh màu áo lụa Hà Đông…”

Tuy nhiên, theo tôi, (một người chỉ thích tóc dài tha thướt buông lơi trên bờ vai), tóc ngắn kiểu ngày xưa người ta thường gọi là “demi garçon”, làm sao hấp dẫn bằng những sợi tóc dài buông thả trên nền áo lụa Hà Đông giữa nắng Sài Gòn? 

“Demi garçon” là kiểu tóc ngổ ngáo của những nàng “tomboys” muốn có một cái đầu giống như con trai… nhưng quả thật, tóc của con trai “thứ thiệt” thì hầu như chẳng một thi nhân nào để mắt đến.

Thế nhưng, thơ Nguyên Sa khiến ta ngạc nhiên khi gặp bài “Cắt tóc ăn tết” của quý ông với đoạn mở đầu theo trường phái “thơ tự do”:

“Cắt cho ta, hãy cắt cho ta

Cắt cho ta sợi dài

Cắt cho ta sợi ngắn

Cắt cái sợi ăn gian

Cắt cái sợi nói dối

Sợi ăn cắp trên đầu

Sợi vu oan dưới gáy

Sợi bè phái đâm ngang

Sợi ghen tuông đứng dọc…”

Cứ thế là cắt cho bằng hết… rồi lại cắt luôn cả những cảnh tượng chiến tranh khốc liệt, huynh đệ tương tàn của Sài Gòn thời chiến:

“…Sợi xích chiến xa, sợi dây thòng lọng

Sợi hưu chiến mỏng manh, sợi hận thù buộc chặt

Sợi nấp trong hầm

Sợi ngồi trong hố

Sợi đau xót như dây dù chẳng mở

Sợi treo cổ tình yêu, sợi trói tay hy vọng…”

Mái tóc đàn ông còn bị cắt nhiều lắm trong một xã hội bị phân hóa vì chiến tranh ý thức hệ giữa Hà Nội – Sài Gòn với những lưỡi lê, dây thép gai, dùi cui, khẩu hiệu…

“…Cắt cho ta, hãy cắt cho ta

Sợi Hà Nội khóc trong mưa

Sợi Sài Gòn buồn trong nắng

Sợi dạy học chán phè

Sợi làm thơ thiểu não

Sợi đặc như dùi cui

Sợi rỗng như khẩu hiệu

Sợi nhọn như lưỡi lê

Sợi cứng như dây thép gai

Sợi dầy như hỏa lực…”

Nguyên Sa là một nhà giáo nhưng cũng có thời gian bị động viên vào Thủ Đức nên đã trải qua những ngày sinh viên hoan hô, đả đảo… cũng như biết đến bom, đạn, chông, mìn, liên thanh, đại bác. Để ăn Tết, ông muốn cắt hết những sợi tóc chứng tích của chiến tranh:

“…Sợi mệt mỏi sau những tháng ngày hoan hô đả đảo

Sợi cháy đen như rừng núi Chu-prong

Sợi thở dài trong đêm cúp điện tối om

Sợi sát vào nhau đánh sáp lá cà

Sợi cắt non sông thành Bắc Nam, thành khu chiến

Sợi lên thẳng trực thăng                                   

Sợi xuống ngầm địa hạ

Sợi đặt chông

Sợi gài mìn

Sợi bóp cò liên thanh

Sợi kéo xe đại bác

Sợi xót xa trên mặt nhăn tuổi trẻ

Sợi trên trán thơ ngây nằm im phục kích…”

Có lẽ tôi đã trích thơ Nguyên Sa hơi nhiều nhưng quả thật bài thơ tự do về chuyện cắt tóc cứ cuốn hút người đọc về những sợi tóc cần phải cắt…

“…Cắt cho ta, hãy cắt cho ta

Sợi bạc, sợi vàng, sợi tiền, sợi gạo

Sợi nhục, sợi lo, sợi đau, sợi chán

Sợi phản trắc đui mù, sợi đam mê cuồng vọng

Sợi chảy xuống má cha

Sợi vắt ngang trán mẹ

Sợi cắt đứt tim chồng

Sợi chặt đôi ruột vợ

Sợi nhố nhăng như cuộc đời

Sợi ngu si như lịch sử

Sợi đợi những ngón tay đi qua

Sợi đợi những ngón tay chẳng đến…”

Để rồi bài thơ về tóc đi đến đoạn kết vừa đằm thắm nhưng cũng không kém phần bão táp:

“Hãy cắt cho ta

Hãy cắt cho anh

Hãy cắt cho em

Hãy cắt cho vợ

Hãy cắt cho chồng

Hãy cắt cho con

Cho buổi tối quạnh hiu, cho mối tình sắp cũ

Cho đồng bào, cho người thân, người sơ

Cho ruột thịt

Cho cả những thằng sa đích phê bình văn nghệ rẻ tiền

Cho cả những thằng xẻo thịt non sông

Cho cả những thằng băm vằm tổ quốc”

Từ xa xưa, Nguyễn Du đã có những câu ca tụng nét đẹp của Thúy Vân, em gái Thúy Kiều trong “Đoạn trường Tân thanh”. Nét đẹp “cổ điển” bao gồm “khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang”. Nhưng cũng từ ngàn xưa người ta đã quan niệm “Cái răng cái tóc là góc con người” nên nhất định phải nói đến nụ cười và mái tóc:

“Vân xem trang trọng khác vời,

Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang.

Hoa cười ngọc thốt đoan trang,

Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da”

Lại có hẳn cả một trường phái “tóc xanh”. Hữu Loan hồi tưởng… “Khi tóc nàng xanh xanh...”. Phạm Duy lại than thở… “Về đây khi mái tóc còn xanh xanh...”. Hóa ra trong thơ và nhạc lại có loại “tóc xanh” để thi vị hóa tuổi thanh xuân tràn trề sức sống.

Lưu Trọng Lư nổi tiếng với bài “Tiếng Thu” nhưng ông cũng có những vần thơ ám ảnh vì “mái tóc mây”:

“Vầng trăng lên mái tóc mây

Một trời thu lạnh mơ say hương nồng…”

Rồi lại quay qua “tóc hương nồng” với những vần thơ của… “con nai vàng ngơ ngác”:

“Nghiêng nghiêng mái tóc hương nồng

Thời gian lặng rót một dòng buồn tênh…”

Có một kiểu tóc rất “bình dân” mà Nguyễn Nhược Pháp nói đến trong bài đi chùa Hương:

“Khăn nhỏ đuôi gà cao

Em đeo dải yếm đào

Quần lĩnh, áo the mới

Tay cầm nón quai thao”

Chả là trong bài ca dao “Mười thương” thì tóc đuôi gà đứng hàng đầu theo “tiêu chuẩn” về người đẹp của thời tiền chiến:

“Một thương tóc bỏ đuôi gà,

Hai thương ăn nói mặn mà có duyên,

Ba thương má lúm đồng tiền,

Bốn thương răng nhánh, hạt huyền kém thua…”

Sang đến thời chiến, miền Nam xưa cũng còn rất nhiều nhà thơ viết về tóc. Nguyễn Tất Nhiên có những câu thơ ca tụng tóc dài rất… tự nhiên:

“Tay ta đôi bàn tay

Vuốt lưng em tóc dài

Những trưa ngồi quán vắng

Chia nhau tình phôi phai…”

Rồi những câu thơ hồn nhiên của tuổi học trò mà tôi không rõ tên tác giả:

“…Ngày xưa đằng ấy tóc thề

Ta thời tóc ngắn nên về tương tư…”

Hay cả những lời mộc mạc kể chuyện một thời sinh viên:

“Ngẩn ngơ kìa suối tóc nào

Mượt mà chảy suốt bờ vai thon gầy

Ai ngồi trước mặt tôi đây

Tóc ai xoã dịu thơm đầy sách tôi

Nhoà lời thầy giảng bồng trôi

Bảng đen đâu giữa khung trời tóc mây

Ôi giảng đường những phút giây

Tái tim tôi đã phủ đầy tóc ai

Thế rồi có một sớm mai

Vào thi tôi biết làm bài ra sao?

Lòng buồn cắn bút nghẹn ngào

Lẽ chăng, trách sợi tóc nào vướng tim…”

Dạo trên Facebook ngày nay ta cũng thấy dân mạng “xôn xao” vì tóc. Thôi thì đủ thứ, tóc “muối tiêu” (tiêu nhiều hơn muối), tóc “muối pha tiêu” với phần muối nhiều hơn tiêu, đó là những… “sợi tóc hai màu”. Rồi lại có tóc rối, tóc phai. Tôi thích bài “Tóc phai” trên FB của TTM:

“Tóc xanh, xưa gởi bên trời

tóc phai, nay quấn phần đời của ta.

Đêm về, nhớ sợi phôi pha

cuộn trong chăn gối gọi ta, rất gần

Sợi vương dưới gót, bao lần

cuốn ta, trôi tuột vào vầng trăng trong

Sợi vương bên gối, hoài mong

cuốn ta, trôi mãi vào trong, tận cùng…”

Rồi lại chuyển qua “Tóc rối” với những lời tự sự vừa cảm động nhưng cũng không kém phần thơ mộng:

“Tóc em rối lắm, lười không chải

vắt ở trên đầu, mấy màu phai

Thời gian trôi dạt, qua miền tóc

nửa rớt bên thềm, nửa quấn vai

Tóc em rối lắm, như mây cuộn

giữa giông, giữa bão, giữa mưa tuôn

Vùi trong sợi tóc, tay gầy guộc

sợ vướng tay người, nửa sợi.. buông” 

***

Chú thích:

[1]: “Tóc mai sợi vắn sợi dài”, nhạc Phạm Duy qua tiếng hát Thái Thanh: http://nhac.hay365.com/bai-hat-41538/toc-mai-soi-van-soi-dai.html

[2]: “Áo lụa Hà Đông”, thơ Nguyên Sa, nhạc Ngô Thụy Miên qua tiếng hát Tuấn Ngọc:

http://mp3.zing.vn/bai-hat/Ao-Lua-Ha-Dong-Tuan-Ngoc/ZW60F6Z9.html

[3] “Còn tuổi nào cho em”, nhạc và lời Trịnh Công Sơn qua tiếng hát Ngọc Lan:

http://nhacso.net/nghe-nhac/con-tuoi-nao-cho-em.WFpRUUJd.html

[4] “Nhìn những mùa thu đi”, nhạc và lời Trịnh Công Sơn qua tiếng hát Lệ Thu:

http://mp3.zing.vn/bai-hat/Nhin-Nhung-Mua-Thu-Di-Le-Thu/ZWZAWD0U.html

***

(Trích Hồi Ức Một Đời Người – Chương 10: Thời xuống lỗ)

Hồi Ức Một Đời Người gồm 9 Chương:

1.         Chương 1: Thời thơ ấu (từ Hà Nội vào Đà Lạt)

2.         Chương 2: Thời niên thiếu (Đà Lạt và Ban Mê Thuột)

3.         Chương 3: Thời thanh niên (Sài Gòn)

4.         Chương 4: Thời quân ngũ (Sài Gòn – Giảng viên Trường Sinh ngữ Quân đội)

5.         Chương 5: Thời cải tạo (Trảng Lớn, Trảng Táo, Gia Huynh)

6.         Chương 6: Thời điêu linh (Sài Gòn, Đà Lạt)

7.         Chương 7: Thời mở lòng (những chuyện tình cảm)

8.         Chương 8: Thời mở cửa (Bước vào nghề báo, thập niên 80)

9.         Chương 9: Thời hội nhập (Bút ký những chuyến đi tới 15 quốc gia và lãnh thổ)

Tác giả đang viết tiếp Chương cuối cùng: Thời xuống lỗ (thập niên 2000 cho đến ngày xuống lỗ)!

--> Read more..