Chiếc cyclo đã đi vào lịch sử điện ảnh
Việt Nam với bộ phim Xích Lô của đạo diễn người Pháp gốc Việt Trần Anh Hùng
qua sự hợp tác của hãng phim Giải Phóng và Salom Films Studio của Hồng Kông.
Phim lấy bối cảnh là Sài Gòn, ngoài dàn diễn
viên người Việt còn có sự tham gia của ngôi sao điện ảnh Hồng Kông Lương Triều
Vĩ. Phim
đã đoạt giải Sư Tử Vàng tại Liên hoan phim Venise năm 1995 nhưng lại bị cấm
chiếu tại Việt Nam.
Thời điểm đó, việc phim bị cấm đã gây nên
nhiều phản ứng trong nội bộ giới chuyên môn điện ảnh. Đến nay, không ít người
trong giới cho rằng trường hợp phim Xích Lô là "án oan" đối với một tài năng điện ảnh như Trần Anh Hùng.
Poster phim Cyclo
Nhân vật chính của phim là anh cyclo do Lê
Văn Lộc đóng. Ngoài đời anh vốn là một tay lơ xe ở Quảng Ngãi được đạo diễn
Trần Anh Hùng vô tình phát hiện. Sau phim này, Lộc cho biết anh sẽ đem tiền về
quê học nghề lái xe, chứ không dám đóng phim nữa.
Trong phim, nhân vật chính là một thanh
niên chất phác, mồ côi cha mẹ, anh làm nghề chạy cyclo kiếm sống tại Sài Gòn.
Anh ở trong một căn hộ rách nát với gia đình gồm chị (Trần Nữ Yên Khê và cũng
là vợ của đạo diễn), một người em gái đang đi học và ông nội làm nghề vá
xe đạp trên phố.
Diễn viên Lê Văn Lộc trong vai Xích lô
Một hôm, trong lúc đi tiểu tiện ngoài vỉa
hè, chiếc xích lô mà anh mướn của bà Buồn (Như Quỳnh) bị cướp. Trong lúc bế tắc
vì nợ nần, anh chấp nhận đi theo băng đảng của bà Buồn và tay tình nhân của bà
ta (Lương Triều Vĩ) đi cướp của để trả nợ.
Theo băng đảng, anh cyclo phạm nhiều tội ác
ghê gớm như cướp của, giết người... Từ đó, anh phải sống trong sự dằn vặt và sợ
hãi, nhiều lần tính chuyện rút chân khỏi băng đảng nhưng đều thất bại.
Cầm đầu băng đảng này là Nhà Thơ (Lương Triều
Vĩ đóng), y là một kẻ gian ác đồng thời là một nhà thơ. Y cũng là người dụ dỗ
chị của anh trở thành gái mại dâm, phục vụ cho nhiều nhân vật bệnh hoạn: một
lão già thích xem đàn bà đái (Mạc Can đóng), một lão thích sơn móng chân cho
đàn bà, một thanh niên thích còng tay đàn bà (Lê Tuấn Anh đóng)...
Lương Triều Vỹ & Như Quỳnh trong Xích Lô
Đêm 30 Tết, trong khi cả thành phố đang nhộn
nhịp đón giao thừa thì thằng Điên, đứa con trai bị thiểu năng trí tuệ của bà
Buồn bị xe cán chết, đồng thời Nhà Thơ cũng tự thiêu với một tâm lý đầy mâu thuẫn.
Xích Lô thì dùng súng tự bắn vào mình trong cơn say ma túy.
Đoạn cuối phim Xích Lô có nhắc đến con mèo một cách tiết lý: "Nó còn đẹp hơn trước lúc nó đi lạc!".
Phim kết thúc trong bản hợp tấu đàn manđôlin của một lớp tiểu học qua bài “Rửa mặt như mèo!”
Do Trần Anh Hùng không rành tiếng Việt nên
ông đã mời nhà thơ Nguyễn Trung Bình hợp tác trong việc viết lời đối thoại
trong phim. Nhà thơ này cũng là người sáng tác 3 bài thơ cho Nhà Thơ (do Lương
Triều Vĩ thủ vai) đọc trong những phút ngẫu hứng.
Phần nhạc trong phim do nhạc sĩ Tôn Thất Tiết
phụ trách, ông Tiết cũng là người làm nhạc cho phim “Mùi đu đủ xanh”. Với phim này ông đã được trao giải thưởng George
Delerue 1995 về nhạc phim hay nhất.
Cũng cần nói thêm, phim có sử dụng một số
bài hát xưa như “Nắng chiều” (Lê Trọng
Nguyễn, do 2 người cụt chân hát trong quán nhậu), “Ru con” (dân ca), tên cướp hát trong căn phòng tối trước khi tử
hình, “Thằng Bờm” (dân ca, do bà Buồn
hát ru thằng Điên), “Làng tôi” (Văn
Cao, do cô gái điếm hát), “Bắc Kim
Thang” (dân ca, do học sinh lớp tiểu học hát) và “Em ơi Hà Nội phố” (Phú Quang, do ca sĩ Thanh Lam hát).
Cho đến nay, "Xích Lô" là bộ phim đầu tiên của người Việt dành giải
cao nhất tại một liên hoan phim danh giá hàng đầu thế giới, Giải Sư tử Vàng, tại
Venice năm 1995. Tuy nhiên, tại Việt Nam, bộ phim này đã bị cấm chiếu
dù ban đầu đã được chính quyền chấp thuận cho làm phim tại Sài Gòn.
Đạo diễn Trần Anh Hùng
Trong bài viết này, chúng tôi trích
đăng ý kiến của Đại tá Thái Kế Toại, nguyên Giám đốc Điện ảnh Công an Nhân
dân, nguyên phụ trách cơ quan An ninh Văn hoá Quốc gia. Ông là người của Đảng
nhưng lại có “tâm” và có “tầm” với những nhận xét về cuốn phim. Mở
đầu, Đại tá Toại cho biết:
“Ngoảnh
đi ngoảnh lại từ khi phim Xích Lô bị cấm chiếu ở Việt Nam đã 16 năm. Mười sáu
năm gần như là khoảng cách một thế hệ, nhiều đồng nghiệp trẻ trong làng điện ảnh
thì hầu như không biết đến chuyện này. Một số đồng nghiệp già thì không biết đầy
đủ. Mấy người biết đầy đủ thì lại im lặng.
“Trong
mấy năm vừa rồi tôi có nêu lại việc này với Cục Điện ảnh. Những người lãnh đạo
cũ trong cuộc thì đã nghỉ hưu. Người mới thì dường như cảm thấy mình không có
trách nhiệm trả lời về một vụ án oan trong làng điện ảnh đã thuộc về quá khứ.
“Tôi
cũng đã nghỉ hưu, gần như giã từ các hoạt động điện ảnh để tập trung làm mấy
tác phẩm văn học cuối đời nhưng tôi cứ băn khoăn về câu hỏi “Tại sao có vụ cấm
chiếu phim Xich Lô? Tại sao lại có chuyện đối xử kì quái, bất công với đạo diễn
Trần Anh Hùng như thế? Tại sao một bộ phim của người đạo diễn người Việt với
các diễn viên Việt Nam về đề tài đương đại Việt Nam, quay tại thành phố Hồ Chí
Minh, được giải Sư tử vàng tại Liên hoan phim Venise danh giá.
“Lần
đầu tiên người Việt được giải Sư Tử Vàng, một giấc mơ và có lẽ còn lâu nữa mới
lại có một sự kiện như thế mà giới lí luận phê bình điện ảnh im lặng không bàn
đến một lời, trừ một vài bài “đánh’’ không có động cơ nghề nghiệp.
(hết trích)
Đại tá Toại là người trong cuộc, khi đó
đang là Trưởng phòng An ninh Văn hóa Quốc gia, A25, Bộ Công an. Ông cho
biết Trần Anh Hùng, có tên Pháp là Guy Phimasset, sinh ngày 5/6/1966 tại Mỹ
Tho. Bố mẹ Hùng quê ở Nam Đàn, Nghệ An, theo đạo Thiên chúa, di cư vào Nam từ
1954, sang Lào sinh sống từ 1973, rồi sang Pháp năm 1975.
Tại Pháp ông đậu tú tài văn chương, học Đại
học Triết một năm rồi bỏ để thi vào Trường Điện ảnh Lumière bốn năm. Trong thời gian
này, ông quay phim một phim ngắn “Thiếu
phụ Nam Xương”. Học xong chương trình nhưng lại không thi tốt nghiệp, ông ở
nhà viết một loạt kịch bản chào bán cho các hãng phim.
Năm 1991, lần đầu tiên ông Hùng về Việt
Nam để chọn cảnh cho phim “Mùi đu đủ
xanh” nhưng không thực hiện được việc quay phim vì lí do tài chính mà chỉ
có thu thanh tiếng động Việt Nam trong tháng 10/1992.
Tại Liên hoan phim Cannes 1993 “Mùi đu đủ xanh” đoạt Giải Caméra Vàng.
Đạo diễn Hùng trở lại Việt Nam mang theo bộ phim để chiếu báo cáo cho Hội
đồng duyệt phim quốc gia và xin đi khảo sát thực tế cho kịch bản phim Xích Lô.
Ngày 6/4/1994 Thứ trưởng BVHTT Nguyễn Trung
Kiên ký Quyết định số 501 HTQT/QĐ đồng ý cho phép Hãng phim Giải phóng cung cấp
dịch vụ cho hãng Lazenec Film thực hiện bộ phim truyện Xích Lô của đạo diễn Trần
Anh Hùng tại Việt Nam.
Cần nói thêm, để có kịch bản trình duyệt
lãnh đạo Bộ VHTT, các chuyên viên, lãnh đạo Cục Điện ảnh, Vụ Hợp tác Quốc
tế và A25 đã phải đọc và sửa chữa nhiều lần. Đến khi nội dung kịch bản đạt yêu
cầu, Cục Điện ảnh ra văn bản giám định nội dung trình lãnh đạo Bộ VHTT ký quyết
định cho phép sản xuất phim.
Phim Xích Lô quay trong 77 ngày, từ
4/11/1994 đến 11/2/1995. Trong thời gian đó giám sát viên A25 thuộc Bộ Công
an liên tục làm việc cùng đoàn phim. Theo báo cáo, có những cảnh trên hiện trường
thấy có thể gây tác động không tốt, cán bộ A25 đã yêu cầu thay đổi chi tiết.
Ở phim Xích lô, Trần Anh Hùng trình bày một
phong cách khác hẳn “Mùi đu đủ xanh”,
chứng tỏ ông là một đạo diễn tài năng. Nhịp điệu của Xích Lô co dãn thất
thường, chất liệu và cốt truyện Á Đông được trình bày với các thủ pháp ấn tượng
hậu hiện đại.
Các hình tượng mang tính ẩn dụ cao, mang cả
tinh thần triết học, nó cho người ta thấy cuộc sống các xã hội Á Đông kiểu như
Việt Nam đang vươn tới thế giới hiện đại như thế nào đồng thời cũng phải trả
một cái giá rất đắt, thậm chí kinh hoàng.
Nhưng thật đáng tiếc, đã có những phản ứng
bất lợi cho Xích Lô. Đầu tiên là ý kiến của ông Lý Chánh Trung từ bên Pháp về
khiến Sài Gòn bị xao động. Trong lúc dư luận còn đang hoang mang thì bản
phim nhựa chưa về đến Việt Nam. Thế cho nên, hầu hết người Việt chưa biết mặt
mũi bộ phim được Giải Sư Tử Vàng.
Đến khúc quanh này, ông Toại viết:
“Hình
như có một thế lực vô hình nào đó tạo ra sự trấn áp Xich Lô. Trong cơ chế bộ
máy của chúng ta, người lãnh đạo nhiều khi rất sợ những người cực đoan tả
khuynh hay nhân danh bảo vệ chế độ XHCN như thế. Chẳng lẽ vài người như thế lại
tài giỏi, sáng suốt hơn một guồng máy việc của chúng tôi ư? Một guồng máy
chuyên môn trực tiếp với nghề nghiệp phải nghĩ kỹ hơn họ chứ!”
…
“Tôi
cứ tự hỏi tại sao Liên hoan phim Venise năm 1995 người ta trao giải Sư tử vàng
cho phim Xích Lô? Lẽ ra các nhà phê bình phim Việt Nam phải giải đáp câu hỏi
đó. Có lẽ vì sợ hãi Bộ VHTT mà họ im lặng. Không một ai bênh vực cho bộ phim tội
nghiệp đó.
(hết trích)
Đạo diễn Trần Anh Hùng
Đạo diễn Trần Anh Hùng đã có lần viết
về bạo lực và chính trị:
“Khi
tôi làm phim Cyclo tôi không hề nghĩ đến chuyện bôi nhọ đất nước của tôi. Tôi
là một nghệ sĩ Việt Nam định cư ở nước ngoài. Và Tổ quốc Việt Nam rất thiêng
liêng đối với tôi. Nếu ai không hiểu về tôi mà kết luận vội vàng về tôi thì đó
là một ác cảm ghê tởm tôi không thể tưởng tượng nổi… Cái mục đích của tôi khi
làm phim này là để đưa vào nền điện ảnh thế giới một tác phẩm nghệ thuật do một
người Việt Nam làm”.
Đạo diễn Trần Anh Hùng và vợ, diễn viên Trần Nữ Yên Khê
Có thể nói, phải chăng phim Xích Lô
đã gặp phải một “án oan” khi bị
cấm chiếu ở Việt Nam? Đạo diễn Trần Anh Hùng bỗng chốc trở thành
một “nạn nhân” tại quê nhà trong
khi các giới chức có thẩm quyền lại đùn đẩy trách nhiệm cho nhau để
bảo vệ quyền lợi của riêng mình.
***
* Xem “Phim
Xích Lô” tại:
https://youtu.be/EzeTTcfxgqs
***
.jpg)
