Bích chương tuyên truyền & cổ động: Thời Xã hội Chủ nghĩa

(Tiếp theo)

Đảng Cộng sản Việt Nam có một hệ thống rất lớn từ trung ương tới địa phương để tuyên truyền, tất cả đều đặt dưới sự chỉ đạo của Ban Tuyên giáo Trung ương. Tuyên truyền ở miền Bắc dưới thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (1954 – 1975) mang tính một chiều nhằm cổ động tư tưởng chủ nghĩa xã hội và tư tưởng Hồ Chí Minh. Mặt khác, bộ máy tuyên truyền chống lại các tiếng nói đối nghịch, phê phán Đảng Cộng sản hoặc cái gọi là “thế lực phản động”.

Một trong những bức ảnh thuộc lại xưa nhất nói về công tác tuyên truyền của miền Bắc được chụp ngày 13/2/1968. Cô công nhân Nguyễn Thị Liên đang đọc báo Nhân Dân trong khi các công nhân khác đang làm việc tại nhà máy Dệt kim Hà Nội. Người ta thấy chiếc loa được làm bằng giấy bồi để phục vụ công tác tuyên truyền. 

Công tác tuyên truyền sơ khai tại Hà Nội năm 1968

Để có được nguồn nhân lực và vật lực phục vụ cuộc chiến tranh vừa qua, ngoài sự chi viện của Liên Xô và Trung Quốc, nhà nước VNDCCH còn huy động nhân dân miền Bắc hy sinh tất cả cho “miền Nam ruột thịt”. Sự hy sinh và cũng là nhiệm vụ đó được thể hiện qua bức tranh cổ động được chia thành 2 mảng: phía trước là hoạt động nông nghiệp, phía sau là hình ảnh một đội quân. Trên cùng là một câu lục bát:

“Thóc không thiếu một cân

Quân không thiếu một người”

Tranh cổ động thời chiến tranh

Một số bích chương tuyên truyền về xã hội cũng có thơ lục bát, chẳng hạn như bức tranh cổ động mang tựa đề Tăng gia sản xuất:

“Lúa tốt, lợn béo, gà đàn

Góp phần xây dựng, xóm làng ấm no”

Bức tranh mang dáng dấp của loại tranh Đông Hồ (1) với hình ảnh lợn, gà thường thấy trong loại tranh dân gian này.

Tăng gia sản xuất

Bức tranh thứ 2 có tên Tấc đất tấc vàng với lời ca tụng “Bộ đội đến đâu, tăng gia đến đấy” nhằm tuyên truyền cho hình ảnh người lính miền Bắc, không chỉ có nhiệm vụ bảo vệ quê hương mà còn… tăng gia sản xuất.

Tấc đất tấc vàng

Cuộc chiến trở nên ác liệt vào năm 1972 khi không lực Hoa Kỳ bắt đầu oanh tạc miền Bắc để buộc Hà Nội phải đi đến hòa đàm tại Paris. Đây cũng là lúc tranh cổ động xuất hiện nhiều tại miền Bắc để tuyên truyền, xốc lại tinh thần của người dân trước những cuộc oanh kích ngay tại thủ đô.

Trong các bích chương dưới đây người ta thấy xuất hiện những khẩu hiệu như “Chống Mỹ hai miền đều đánh giỏi” và “Tiến lên! Toàn thắng ắt về ta”. Ở bức tranh thứ nhất, tiền cảnh là “giặc lái” Mỹ bị nữ dân quân bắt sống tại miền Bắc và hậu cảnh là đôi nam nữ quân giải phóng miền Nam.

Người Hà Nội với những bức tranh cổ động năm 1972

Ngoài các loại vũ khí phòng không như “tên lửa” SAM-2 do Liên Xô cung cấp, Hà Nội còn tung ra chiến dịch tuyên truyền cho mặt trận “Điện Biên Phủ trên không” kéo dài 12 ngày đêm vào cuối tháng 12/1972. Bức tranh cổ động dưới đây là hình ảnh người nữ dân quân phòng không với khẩu hiệu Giữ lấy trời xanh của ta:

Giữ lấy trời xanh của ta

Theo vtc.vn, (http://vtc.vn/2-359385/xa-hoi/ten-lua-sam-2-noi-khiep-dam-cua-than-tuong-hoa-ky.htm), trong chiến dịch phòng không, 14 tiểu đoàn tên lửa SAM-2 bảo vệ Hà Nội và Hải Phòng đã bắn rơi 27 máy bay B-52. Tuy nhiên, Hoa Kỳ chỉ thừa nhận mất 25 chiếc B-52 trong toàn bộ cuộc chiến, trong đó có 15 chiếc bị SAM-2 bắn rơi trong Chiến dịch Linebacker II.

Bích chương dưới đây cho thấy miền Bắc khi đó đã đạt được trình độ vẽ tranh tuyên truyền khá cao và cách đặt tiêu đề cũng rất khéo: Bay cao bay thấp đều không thoát. Chỉ tiếc một điều, kiểu chữ thể hiện tiêu đề quá đơn giản, thiếu tính nghệ thuật và không thuyết phục người xem.      

“Bay cao bay thấp đều không thoát”

Sáng tác bích chương cũng còn nhiều vấn đề cần bàn cãi. Trường hợp bức Pháp luật Bảo hộ Lao động, nếu tinh ý nhận xét, người ta thấy ngay bức tranh được vẽ theo phong cách “Mao Tuyển” (2) tại Trung hoa Lục địa với trang phục và khuôn mặt của các nhân vật… Tầu!

 

Pháp luật Bảo hộ Lao động

Điều này cũng dễ hiểu vì VNDCCH vào thời kỳ này gắn bó với Trung Quốc, người láng giềng tốt trong giai đoạn 1954-1975. Chúng tôi đã tìm được nguyên bản bức tranh cổ động “Mao Tuyển” của Trung Quốc ra đời trước bức Pháp luật Bảo hộ Lao động của VNDCCH:  

Tranh cổ động “Mao Tuyển” của Trung Quốc

Sau này, bức tranh Pháp luật Bảo hộ lại xuất hiện trước Ủy ban Nhân dân quận Ninh kiều, thành phố Cần Thơ do kỹ sư Nguyễn Đình Đông (Dongblog) chụp được năm 2010. Theo blog Quê Choa của nhà văn Nguyễn Quang Lập, sau khi tấm hình dưới đây được đưa lên vào buổi sáng thì đến chiều tối ngày 27/3/2010 tấm pano đã được gỡ bỏ. Như vậy là bức tranh Pháp luật Bảo hộ có một cuộc hành trình khá kỳ thú: vượt lãnh thổ quốc gia và vượt cả thời gian…  

Bích chương “Pháp luật Bảo hộ” xuất hiện tại Cần Thơ năm 2010

Những trường hợp tương tự như bức tranh Pháp luật Bảo hộ không phải là hiếm. Nhân kỷ niệm 65 năm ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam và 20 năm ngày hội Quốc phòng Toàn dân, một tấm bích chương có hình ảnh “người lính Cụ Hồ” diễu hành dưới lá cờ đỏ sao vàng. Tranh được dựng tại nhiều nơi vào cuối năm 2009.

Dân cư mạng xôn xao bàn tán: người lính Việt Nam có khuôn mặt rất… Tầu. Ông Nguyễn Thành Rum, Giám đốc Sở Văn hóa Thông tin TP HCM, nói đó là do sơ suất của đội ngũ làm tranh cổ động!

Lính Việt Nam hay lính Trung Quốc?

Tưởng cũng cần nhắc lại vào năm 1979 đã xảy ra cuộc chiến giữa Việt Nam và Trung Quốc. Guồng máy tuyên truyền của nhà nước đã kịp thời cho đặt nhiều panô chống “bá quyền Trung Quốc” tại nhiều nơi trên khắp lãnh thổ Việt Nam. Ngôn từ trong tranh chống Trung Quốc rất quyết liệt.

Chẳng hạn như bích chương dưới đây. Sau khi dẫn lời Hồ Chủ Tịch “Hễ còn một tên xâm lược trên đất nước ta, thì ta còn phải chiến đấu quét sạch nó đi”, bức tranh đưa ra những lời lẽ đanh thép: “Trừng trị đích đáng bọn phản động Trung Quốc xâm lược”.

Bích chương chống Trung Quốc năm 1979

Tại Sài Gòn, ngay trước Nhà hát Thành phố, có một bích chương cổ động cho cuộc triển lãm mang tên “Chiến thắng quân Trung Quốc xâm lược”. Những hình ảnh này thuộc loại “nhân chứng lịch sử”, ghi lại những thăng trầm trong suốt một giai đoạn dài của đất nước.

Bích chương triển lãm “Chiến thắng quân Trung Quốc xâm lược”

trước Nhà hát Thành phố

Xem ra việc nghiên cứu các bích chương qua nhiều thời kỳ của nhiều chế độ chính trị khác nhau cũng là một hình thức rút ra những bài học lịch sử cho người đời nay và cả những đời sau.   

***

Chú thích:

(1) Tranh Đông Hồ: tên đầy đủ là Tranh khắc gỗ dân gian Đông Hồ, là một dòng tranh dân gian Việt Nam với xuất xứ từ làng Đông Hồ (xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Làng tranh Đông Hồ xưa là làng nghề nổi tiếng về tranh dân gian, cách Hà Nội chừng trên 35 km. Làng Đông Hồ (đôi khi dân địa phương chỉ gọi là làng Hồ) nằm trên bờ nam sông Đuống, cạnh bến đò Hồ, nay là cầu Hồ.

Trước kia tranh được bán ra chủ yếu phục vụ cho dịp Tết Nguyên Đán, người dân nông thôn mua tranh về dán trên tường, hết năm lại lột bỏ, dùng tranh mới. Thơ Tú Xương về tranh Đông Hồ ngày Tết có câu:

“Đì đoẹt ngoài sân tràng pháo chuột

Loẹt lòe trên vách bức tranh gà”

Tranh Đông Hồ

(2) Mao Tuyển (Tuyển tập Mao Trạch Đông): Trước ngày thành lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, một số bài viết, bài nói của Chủ tịch Mao Trạch Đông đã được in thành những cuốn sách nhỏ lưu hành trong vùng giải phóng. Tuy vậy phải đến sau ngày 1/10/1949, khi “Uỷ ban xuất bản tuyển tập Mao Trạch Đông của Tung ương đảng Cộng Sản Trung Quốc” được thành lập thì sự xuất hiện của loại sách này mới đều đặn và với qui mô ngày một lớn hơn.

Tháng 10/1951, tập I của Tuyển tập ra mắt, tiếp đó là tháng 4/1952 ra mắt tập II, tháng 4/1953 ra mắt tập III và tháng 10/1960 ra mắt tập IV và phải đợi đến sau khi Mao Trạch Đông chết, tập V mới ra mắt vào cuối năm 1976.

Tuyển tập Mao Trạch Đông

***

(Trích Hồi Ức Một Đời Người, Chương 10: Thời xuống lỗ)

Hồi Ức Một Đời Người gồm 9 Chương:

Chương 1: Thời thơ ấu (từ Hà Nội vào Đà Lạt)

Chương 2: Thời niên thiếu (Đà Lạt và Ban Mê Thuột)

Chương 3: Thời thanh niên (Sài Gòn)

Chương 4: Thời quân ngũ (Sài Gòn – Giảng viên Trường Sinh ngữ Quân đội)

Chương 5: Thời cải tạo (Trảng Lớn, Trảng Táo, Gia Huynh)

Chương 6: Thời điêu linh (Sài Gòn, Đà Lạt)

Chương 7: Thời mở lòng (Những chuyện tình cảm)

Chương 8: Thời mở cửa (Bước vào nghề báo, thập niên 80)

Chương 9: Thời hội nhập (Bút ký những chuyến đi tới 15 quốc gia và lãnh thổ)