. Nguyễn Ngọc Chính's: Đường phố Sài Gòn Xưa

Chủ Nhật, 23 tháng 10, 2022

Đường phố Sài Gòn Xưa

"Nam Kỳ Khởi Nghĩa tiêu Công Lý,

Đồng Khởi vùng lên mất Tự Do"

Cho đến bây giờ, người ta vẫn chưa thể khẳng định tác giả của hai câu thơ trên là của ai. Có người lại bảo rằng đó là thi sĩ Vũ Hoàng Chương, một trong những tên tuổi bị khép tội "Biệt kích văn nghệ" ở miền Nam sau biến cố 30/4/1975.

Cái khéo của hai câu thơ là sự đối chiếu những tên đường trước và sau ngày Sài Gòn đổi chủ. Ngày xưa người ta gọi con đường Công Lý chạy dài từ phi trường Tân Sơn Nhất đến trung tâm Quận Nhất nay đã trở thành Nam Kỳ Khởi Nghĩa.

Đường Công Lý (Maréchal De Lattre de Tassigny) vào thập niên 1950

Dưới thời kỳ Pháp thuộc, Sài Gòn còn đang quy hoạch nên những con đường được đánh số và gọi theo những con số đó. Ban đầu, đường Công Lý được đặt thành số 26, sau này thì gọi là đường Impératrice, rồi đến Mac Mahon, rồi lần lượt mang theo những cái tên như Général De Gaulle, Maréchal De Lattre de Tassigny.

Cầu Công Lý khi còn là cầu cũ từ thời Pháp, với lan can bằng sắt

Mãi đến năm 1955, đường mới có tên chính thức được Việt hóa thành đường Công Lý dưới thời Ngô Đình Diệm. Lý do có thể hiểu được là con đường này đi ngang qua Tòa Pháp Đình Sài Gòn, được xem là nơi gìn giữ công lý cho người dân.

Cầu Công Lý (cầu bắc ngang kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè ở quận 3) sau đổi là Cầu Nguyễn Văn Trỗi

Dọc theo đường Công Lý là những cơ quan trọng yếu như Bộ Tổng Tham Mưu, Dinh Độc Lập, Dinh Hoa Lan, Phủ Phó Tổng thống... Ngoài ra còn có Chùa Vĩnh Nghiêm, trường Tư thục Quốc Anh, Thương xá Crystal Palace - Tam Đa, rạp chiếu bóng Hồng Bàng...

Dinh Độc Lập (nay là Dinh Thống Nhất) trên đường Công Lý (nay là Lê Duẩn)

Con đường Tự Do (hồi Pháp thuộc có tên Catinat) lại biến thành Đồng Khởi cho phù hợp với “khí thế cách mạng đang lên” sau tháng Tư năm 75. Người Sài Gòn xưa thường nói “đi bát phố Catinat” hay "bát phố Bonard" dù thật sự cũng chẳng đi dọc theo đường Tự Do hay Lê Lợi!

Tòa Pháp đình Sài Gòn trên đường Công Lý

Còn nhớ, ngày xưa đường Catinat dài 630 mét, dù là mang tên Tự Do nhưng lại “cấm các loại xe thô sơ” và chỉ lưu thông một chiều! Trong trường hợp này, người ta thấy sự hạn chế của chính quyền dù dưới chế độ nào cũng vậy chứ không phải riêng gì chế độ hiện tại.

Catinat là tên của một Thống chế người Pháp phục vụ dưới thời vua Louis 14. Người Pháp lấy tên Catinat đặt cho một con tàu đánh vào Gia Định năm 1859, và đến ngày 1/2/1865, Đề đốc De La Grandière lại dùng tên Catinat đặt cho con đường trung tâm Sài Gòn.

Đường Catinat thời Pháp thuộc

Nhà nghiên cứu âm nhạc cổ truyền Việt Nam là Nguyễn Liên Phong trong quyển “Nam kỳ phong tục nhơn vật diễn ca” (xuất bản năm 1909) đã mô tả đường Catinat thời kỳ này như sau:

“Nhứt là đường Ca-ti-na,

Hai bên lầu các, phố nhà phân minh

... Máy may mấy chỗ quá nhiều,

Các tiệm tủ ghế dập dều phô trương

Đồ sành, đồ cẩn, đồ đương [đan]

Đồ thêu, đồ chạm trữ thường thiếu chi”

Đường Catinat (sau đổi thành Tự Do)

Con đường huyết mạch của Sài Gòn xưa còn phải kể đến đường Bonard (sau này đổi tên thành Lê Lợi) là một đường với chiều dài khoảng 550m, đi từ đường Đồng Khởi đến đường Lê Lai. Đường Lê Lợi giao cắt với một số đường như Pasteur, Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Nguyễn Huệ.

Boulevard Bonard thập niên 1920

Khoảng những năm 1870, người Pháp xây dựng một con đường lấy tên là Đại lộ Bonard, kết thúc tại đường Mac Mahon (tức là đường Công Lý, sau đổi thành Nam Kỳ Khởi Nghĩa). Sau khi chợ Bến Thành được xây dựng vào năm 1914 thì đại lộ mới này được nối dài thêm một đoạn đến trước chợ.

Bùng binh và đại lộ Bonard vào thời Pháp thuộc

Kể từ khi chợ Bến Thành được xây xong, nhà ga xe lửa Sài Gòn - Mỹ Tho dời từ đầu đường Hàm Nghi (De la Somme) ở Bến Bạch Ðằng về quảng trường Cuniac (quảng trường trước chợ Bến Thành), thì đại lộ Bonard mới bắt đầu phát triển các kiến trúc trên trục đường này.

Năm 1955, chính quyền VNCH đổi tên đại lộ Bonard thành đại lộ Lê Lợi và tên gọi này được giữ nguyên đến hiện tại. Nguyễn Huệ (Charner) và Lê Lợi (Bonard) là 2 con đường giao nhau tại trục đường chính của Sài Gòn từ đầu thế kỷ 20 đến nay, hai con đường này đã trở thành trục đường sầm uất nhất của Sài Gòn.

Đại lộ Lê Lợi buôn bán sầm uất

Tại trục giao nhau giữa Nguyễn Huệ - Lê Lợi có một hồ nước nhỏ, xung quanh trồng cây liễu rũ xuống mặt hồ, nên mới có tên là “Bùng binh Cây Liễu”. Đến năm 2014, hồ nước này bị đập bỏ để xây phố đi bộ Nguyễn Huệ, nhưng đến năm 2019 lại xây một hồ nước khác ngay tại vị trí cũ.

Đường Lê Lợi năm 1972

Song song với đường Catinat chính là con đường Charner (năm 1955 đổi tên là Nguyễn Huệ), cả hai đều hướng ra Bến Bạch Đằng bên bờ sông Sài Gòn. Được xây dựng từ thời Pháp thuộc, kéo dài tứ năm 1898 đến 1909 mới xây xong Hôtel de ville (Tòa Thị sảnh Thánh phố) mà người dân gọi nôm na là “Dinh xã Tây”.

Dinh Xã Tây lúc đang xây dựng, năm 1904

Đến thời Việt Nam Cộng hòa gọi là “Tòa Đô Chánh” vì là nơi làm việc và hội họp của chính quyền. Công trình này do kiến trúc sư Femand Gardè thiết kế, mô phỏng từ tòa thị chính Paris theo kiểu những lầu chuông, với phần chính giữa là tháp nhọn nhô cao, hai bên có hai tầng mái bên trái và bên phải tòa nhà thấp hơn so với các phần còn lại.

Dinh xã Tây (Tòa Đô Chánh) thời Pháp thuộc

Mặt tiền của tòa nhà hướng ra bờ sông và đường Nguyễn Huệ được coi là trung tâm của Sài Gòn với các cơ sở kinh doanh. Sau này lại có một dãy các kios cung cấp các dịch vụ bán lẻ và cũng là địa điểm hằng năm tổ chức hội hoa xuân vào dịp Tết.

Trục đại lộ Charner và Bonard với Bùng binh ở giữa. Hình chụp vào thập niên 1920

Vì khuôn khổ hạn chế của bài viết nên chúng tôi chỉ đề cập đến một số con đường quan trọng của Sài Gòn Xưa để độc giả, nhất là những người trẻ tuổi ngày nay, có một cái nhìn tổng quát về Sài Gòn, nơi đã từng được ví như Hòn Ngọc Viễn Đông.