Học giả Vương Hồng Sển… đi hớt tóc

Vương Hồng Sển (1902 – 1996) là một nhà văn hóa, học giả, nhà sưu tập đồ cổ. Ông được xem là người có hiểu biết sâu rộng về miền Nam và rất được kính trọng trong giới sử học và khảo cổ.

 

Học già Vương Hồng Sển (1902-1996)

 

Trong số các tác phẩm của Vương Hồng Sển để lại, rất ít người biết ông có một “kho tàng” những chuyện cổ, đặc biệt là những sưu tầm về truyện tiếu lâm. Học giả họ Vương a tâm sự trong Lời tựa của cuốn “Truyện cười cổ nhân”, xuất bản năm 1971:

“Có một món ưa nhứt đời là đồ xưa, nhưng không có tiền mua. Thích hơn hết là nói tiếu lâm, từ chuyện tầm phào vô hại đến chuyện hài hước mua cười, nói trước bữa ăn, nói sau bữa ăn, nói trước khi ngủ, trong khi mơ, sau khi thức dậy, có khi đào lỗ nói rồi lấp lại.

“Có lúc cũng biết nổi cộc, rất ba trợn, chưa biết bợ ai, không làm bậy, còn lương tâm. Tức khí dằn ép quá, không xì ra thì chết. Mà chưa muốn chết.

“Còn yêu đời và muốn thấy thăng bình, trước khi ra đi. Viết tiếu lâm để có tiền mua cà và miếng cơm.

“Xin kiểm duyệt niệm tình đừng cắt cụt.

 

“Chuyện cười cổ nhân” – Vương Hồng Sển

 

Nay đang mùa dịch, giãn cách theo Chỉ thị 16 “Ai ở đâu yên đó” kéo dài đã mấy tháng nay nên nhìn quanh chỉ thấy toàn “người rừng” vì tiệm hớt tóc đã đóng cửa! Lục lại kho tàng chuyện tiếu lâm của Vương Hồng Sển bỗng bắt gặp một chuyện cười của ông có tựa đề “Cái gì không xài nó dài ra”:

“Năm ấy, trước đảo chánh 1954, một vị tu sĩ ngồi chờ trước tôi, tại một phòng hớt tóc ở Chợ Cũ, bên hông Tòa tạp tụng. Bởi ông tới trước, nên khách kia vừa xuống thì đến phiên ông lên ghế ngồi. Anh thợ hớt tóc vừa giũ khăn định choàng, bỗng vị tu sĩ nói một câu mở đề, để cho thấy mình là tay có trí:

“Nè anh thợ! Có phải là cái gì mình không xài thì nó mọc dài ra hoài, phải không hử?” Ý ông muốn ám chỉ tóc râu vô dụng mà vẫn mọc.

“Nhưng anh thợ lại nghĩ khác, nên một tay cầm khăn quên giũ, một tay ôm bụng cười dài, cười ngoặt ngoẹo đến bủn rủn tay chơn không làm gì được. Nhột ý, vị tu sĩ phát cáu:

- Tôi nói có gì lạ mà anh cười dữ vậy. Hớt đi chứ!

- Thưa thầy tha lỗi, anh thợ thưa - nghe thầy nói, con bỗng nhớ thầy là người tu hành, không xài, ắt nó dài lắm!

Vị tu sĩ biết lỡ lời, đỏ mặt, nói để che sượng:

- Ý cái anh nầy, khéo nghĩ tầm bậy tầm bạ không lo mần việc. Ai nói vậy! Hớt lẹ đi không?

 

Lại còn một truyện nữa mang tựa đề “Thầy hù”, chữ ngày xưa người miền Nam gọi thợ hớt tóc:

“Anh thầy hù mới ra nghề, cạo đầu cho người khách kia, phạm một dao thì anh lấy một ngón tay đậy lại, cho máu đừng chảy, đậy hết một bàn tay năm ngón mà hởi còn phạm. Anh ta ngừng lại mà nói với khách rằng: Cái đầu của anh coi vậy mà còn non quá, nên cạo bây giờ chưa được. Để đợi ít năm nữa cho nó già rồi tôi sẽ cạo hết cho”.

 

“Thầy hù”: Cơn ác mộng của trẻ thơ!

 

Nay trong sách không thấy chữ “thầy hù” nên Vương Hồng Sển bình luận:

“Theo tôi hiểu, sự việc như vầy, và xin để cho tôi cắt nghĩa: hồi tôi còn nhỏ, cách nay sáu mươi năm, con nít đi học, lên tới lớp nhứt, dọn thi tiểu học, mà đầu còn cạo trọc lóc trọc lơ, nhẵn nhụi như cái gáo dừa. Tôi nói cạo là cạo bằng dao, chớ không được hớt sát như các thầy các sư ngày nay thường làm: đẩy tông-đơ mà không cho đẩy sát!

“Các cha chú, người Nam, thì hồi đó còn để tóc dài bới lại. Người các chú thì để bím, thắt “bì bi” (đuôi sam), cạo tóc chung quanh sạch bót; còn học trò thì cạo trọc, chỉ có độ vài mươi người làm việc cho Tây, gọi mấy ông mấy thầy, thì tóc hớt ngắn, cho nên nhắc lại, lối năm 1910, bọn đi cạo đầu dạo từ xóm nầy xóm kia, dân chúng đặt cho cái tên lạ lạ, là “thầy hù”.

“Cho đến năm 1911 (Tân hợi), dân Trung quốc làm cách mạng, lật đổ nhà Mãn Thanh, cắt đuôi bím và để tóc hớt cụt theo kiểu Tây phương, từ ấy bọn “thầy hù" bớt nghề cạo đầu, và mới đổi ra nghề hớt tóc như ngày nay vậy. Tuy bỏ nghề cạo đầu chớ vẫn giữ nghề cạo râu và váy tai (ráy tai), lấy cứt ráy.

“Thầy hù váy tai lấy cứt ráy thì khỏi nói, họ làm nhẹ nhàng khéo léo, và đang khi người được váy tê mê tâm thần, gởi hồn trên mây, thì thầy hù kéo lộng váy ra, bịt lỗ tai lại, thổi một hơi gió thật mạnh vào tai, miệng la “hù” một tiếng sát tai làm cho kẻ kia giật mình như từ trên mây rớt xuống, đoạn thọc lông váy tai vào lỗ trở lại, lấy cây nhíp thép búng một cái vèo, rồi kê sát cây nhíp còn rung cho đụng cây lông váy. Người được váy tơ-lơ-mơ sướng cực kỳ, bởi làm cái nghề thổi tai hù lên hù xuống, cho nên thét rồi được danh hiệu là “thầy hù”.

“Một điều khác nữa là phần đông các thầy hù nầy đều là tay bán trời không chứng, ăn đông nói tây, ăn đàng sóng nói đàng gió. Bịa chuyện láo khoét không tin được, thuở ấy chưa có nhựt báo chưa có bộ thông tin tuyên truyền, cho nên các chuyện trên xóm dưới xóm, vợ ai lấy trai, con nào đẻ sẩy, đổ lọp, tâm bôn v.v..., đều do miệng thầy hù học lại, vả chăng thuở ấy, các mẹ muốn con thôi khóc cũng đem thầy hù ra dọa, khiến nên ai ai cũng ngán thầy hù, tin đồn thất thiệt cũng y, mất con nít cũng nghi cho vã, vì đó sanh ra danh từ "đừng thầy hù mầy" tức là "đừng có nói láo như thầy hù, mầy”, và “thầy hù hù con nít” tức là “anh hớt tóc cạo râu đi dọa nạt trẻ con”.

 

“Thầy hù” lấy ráy tai cho khách

 

Trong cuốn “Hơn Nửa Đời Hư”, Vương Hồng Sển cũng nói về “Thầy hù”:

“Thầy hù là danh từ xưa, gọi các thợ hớt tóc cạo râu dạo. Có lẽ vì thuở đó, chung quanh những năm lối một ngàn chín trăm mười mấy, mỗi lần cạo đầu hay hớt tóc cho trẻ con, chúng trẻ thường khóc la không ưng cho cạo hớt, khiến cho thợ phải hù phải doạ, lâu ngày thành tục, hễ nhớ đến thợ hớt tóc thì nhớ lão hay hù hay doạ dẫm, rồi thành danh luôn: “thầy hù”.

“Nhưng cho đến bao giờ, trẻ nít vẫn còn khóc la và, thợ hớt tóc cũng ba hoa chích chòe, nói luôn miệng trong khi làm việc, và nói thét cạn đề phải xoay qua đặt điều nói dối, thành thử ngày nay còn sót lại thành ngữ “nói dóc như thầy hù”. Thêm nữa, có nhiều thợ dở quá, mỗi lần váy tai móc cức ráy, người bị móc đau thấu trời xanh, và muốn phi tang nỗi bất tài của mình, thợ vừa rút móc ra, vừa thổi “hù” một cái vào lỗ lai, “hù! hù”, thổi hai lần khi nào trời xanh chưa thấu, và như vậy họ mang tên thầy hù cũng đáng.” ..

 

"Thầy hù" hành nghề

 

Lối năm 1913, Vương Hồng Sển học lớp nhì (cours moyen) cứ mỗi tháng, mẹ cho ba xu để đi lại tiệm chú Hỉa “cạo đầu cho nó mát”. Lúc đó ông đã lớn “chồng ngồng cái đầu”, thấy gái đã biết mắc cỡ, thế mà mẹ không cho được năm xu để đi cạo cho đường hoàng, lại chỉ phát cho có ba đồng xu khiến cho ông bị chú Hỉa đãi vào hàng… hạ cấp!

Hễ có đủ năm xu thì chú Hỉa cho ngồi ghế dựa, có khăn choàng tử tế cho tóc đừng rớt vào kẽ áo vào thân mình, bằng với giá ba đồng xu, (phải đưa tiền trả trước), tuy chú vẫn cạo và không nói nặng nhẹ gì, nhưng cách cư xử đối đãi đã khác: cho ngồi ghế đẩu, phân nửa bàn tọa ra ngoài, không có khăn choàng.

Muốn tóc khỏi rớt xuống áo quần và xuống gạch, thì chú phát cho miếng nắp hộp thiếc cũ, chú cạo tới đâu, phải lẹ tay đưa miếng thiếc ra hứng, khi nào tóc rớt xuống gạch, khi cạo rồi, mình phải lấy chổi hốt quét sạch sẽ trước khi về, chỉ trả thiếu có hai xu mà chú hành hạ thế ấy, phép tắc thầy hù đời xưa là vậy.

Nhiều khi, đang cạo được một phần hay phân nửa cái đầu, kịp có khách sang và gấp đến, chú Hỉa thôi cạo cho “khách 3 xu” và biểu ra ngồi chờ đâu đó, đợi cho chú cạo đầu lấy ráy tai cho khách xong rồi chú mới tiếp tục cạo cho mình.

Ai đời đầu cạo còn lại phân nửa, mà chú biểu “đi chơi đi” là đi chơi cái gì? Tuy vậy, nhờ tuổi nhỏ nên bao nhiêu cũng tha thứ, ở nhà để mẹ cạo đầu thì dao lụt rát da, hít hà còn không được, thà cho chú Hỉa làm gì thì làm...

Cây dao cạo của chú Hỉa là cây dao cạo Tàu, có hình lưỡi búa, (nên cũng gọi dao cạo lưỡi búa), dày dục mà bén ngót còn hơn dao ngày nay. Trong tay chú Hỉa, cây dao là một nghệ thuật thần sầu, chú kéo chạy tới đâu là tóc rớt tới đó, da đầu êm ru như có thoa mỡ, nhứt là khi chú cạo tới sau ót, chú đi một đường bí quyết, vừa lạnh xương sống vừa khoái rần rần từ gót chân đến đỉnh đầu!

“Cười phấn cợt son, tô điểm tóc tai người tứ xứ.

Mài dao đánh kéo, mở mang mày mặt khách năm châu.”

 

Hớt tóc ven sông

 

Chú Hỉa và chú Sủng, đều là hai lão thầy hù ở chợ Sóc trăng, mà Vương Hồng Sển từng biết mặt biết mày và từng thí nghiệm tài riêng ăn đứt nghề cạo sáu chục năm về trước.

Bây giờ thảy đều lên chức. Vật giá đều leo thang. Thầy lên Ông, ông lên Cụ. Hớt tóc trở thành… một nghệ thuật. Người hành nghề ăn vận lịch sự, đâu còn nhớ ông bạn đồng nghiệp “thầy hù” năm xưa.

 

“Thầy hù” cạo đầu khách nhí

 

Chuyện hớt tóc “thầy hù” ngày xưa trần ai là vậy nhưng chuyện nay trong mùa Covid có tiền cũng chẳng được ung dung ngồi trên ghế nệm để được ông thợ cắt đi những… “Cái gì không xài nó dài ra”!

Giờ thì ai cũng giống ai với cái đầu “người rừng” như trong phim Tarzan ngày nào. Không biết cái con Virus Corona đến bao giờ mới chịu rút lui để thiên hạ trở lại với tiệm hớt tóc?

 

Hớt tóc mùa Covid

 ***