Đọc lại “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng

 “Số đỏ” là một tiểu thuyết văn học phóng sự của nhà văn Vũ Trọng Phụng, người được mệnh danh là “ông vua phóng sự đất Bắc”. Truyện được đăng trên Hà Nội Báo từ số 40 ngày 7/10/1936 và được in thành sách lần đầu vào năm 1938.

Với 20 chương, tác phẩm xoay quanh nhân vật chính là Xuân, biệt danh “Xuân Tóc Đỏ”, chỉ vì đầu trần không đội mũ giữa cái nắng chang chang của Hà Nội. Từ vị trí một kẻ bị coi là hạ lưu, Xuân bỗng chốc đã bước lên tầng lớp danh giá của xã hội nhờ trào lưu Âu hóa của giới tiểu tư sản thời đó.

Tác phẩm “Số đỏ”, cũng như hầu hết các tác phẩm khác của Vũ Trọng Phụng, đã từng bị cấm lưu hành tại Miền Bắc trước năm 1975 cũng như tại Việt Nam sau ngày thống nhất từ năm 1975 cho đến năm 1986.

Cho đến nay, “Số đỏ” đã được tái xuất bản nhiều lần, thậm chí một đoạn trích của tác phẩm còn được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 12 với tên gọi: “Xuân Tóc Đỏ cứu quốc” hay còn được gọi là “Nỗi buồn của ông bố vợ không bị đấm”.

 

Chân dung Vũ Trọng Phụng (1912-1939) trong cuón sách của Lan Khai, Minh Phương xuất bản năm 1941

 

Tác phẩm được coi là có nhiều ảnh hưởng lớn đến đời sống xã hội Việt Nam, với nhiều nhân vật và câu nói trong tác phẩm đã đi vào cuộc sống đời thường. Sau này, “Số đỏ” cũng đã được dựng thành kịch và phim.

Xuân Tóc Đỏ là một đứa trẻ mồ côi cha mẹ từ nhỏ, phải kiếm sống bằng đủ thứ nghề như trèo me, hái sấu, thổi kèn đám ma, quảng cáo thuốc lậu và cuối cùng nhặt banh ở sân quần vợt.

Nhân vật thứ hai: Bà Phó Đoan, một người đàn bà lấy chồng Tây, đã 2 đời chồng và cực kì lẳng lơ nhưng lúc nào cũng tỏ ra là một quả phụ gương mẫu. Chính bà là người đã tạo điều kiện để Xuân Tóc Đỏ “đổi đời” từ một anh nhặt banh thành một người đáng kính trong tầng lớp của “giới tinh hoa” Hà Thành!

Cụ Cố Tổ là một ông lão 80 tuổi, có gia sản lớn nên con cháu ai cũng muốn ông chết để chiếm gia tài. Cụ Cố Hồng cũng là một ông lão gần 60 tuổi, nghiện thuốc phiện nặng và lúc nào cũng tỏ ra là mình già.

Trong truyện, Cụ cố Hồng có câu nói nổi tiếng đã đi vào đời sống: "Biết rồi, khổ lắm, nói mãi!". Cậu Phước, con “cầu tự” của bà Phó Đoan, lúc nào cũng chỉ biết nói "Em chã, em chã".

 

Cụ Cố Hồng bên bàn đèn, một nhân vật quen thuộc trong “Số đỏ”

 

Văn Minh, con trai Cụ Cố Hồng, chủ tiệm may Âu Hóa, đã từng đi du học Pháp nên lúc nào cũng muốn cải cách xã hội mặc dù không có bằng cấp gì. Trong khi cô Hoàng Hôn (con gái cụ cố), đã có chồng nhưng vẫn thường xuyên ra ngoài để tìm “cảm giác lạ”. Ông Phán “mọc sừng”, người chồng “đáng thương” của cô Hoàng Hôn, tuy biết vợ mình ngoại tình nhưng cũng đành bất lực.

Cô Tuyết (con gái út Cụ Cố Hồng), mới tròn đôi tám muốn “hư hỏng một cách có khoa học” nhưng cô vẫn tự hào là mình chưa đánh mất “chữ trinh”. Cậu Tú Tân (con trai cụ Cố) tham danh với đời, mong đỗ tú tài nhưng thực chất thi rất nhiều lần vẫn không đỗ.

Ngoài ra còn có ông “Tuýp-phờ-nờ” (chứ tắt của TYPN - Tôi Yêu Phụ Nữ) người thiết kế thời trang của tiệm Âu Hóa. Ông là người đưa ra những mẫu quần áo tân thời để phục vụ các bà, các cô theo trường phái “tân tiến”.

Trong truyện cón có một nhà sư là Sư cụ Tăng Phú. Sư sung sướng và vênh váo ngồi trên một chiếc xe, vì sư chắc rằng, trong số thiên hạ đứng xem ở các phố, thế nào cũng có người nhận ra rằng sư cụ đã đánh đổ được cả Hội Phật Giáo.

 

Tiệm may Âu Hóa và cảnh Xuân tóc đỏ đến nhà bà phó Đoan, tranh do họa sĩ Thành Phong vẽ

 

Mọi chuyện bắt đầu khi bà Phó Đoan đến chơi ở sân quần vợt nơi Xuân Tóc Đỏ lượm banh. Vốn tính trăng hoa, anh chàng lén nhìn trộm một cô đầm thay đồ nên bị cảnh sát bắt giam. Cũng may cứu tinh xuất hiện: bà Phó Đoan đứng ra bảo lãnh.

Bà còn giới thiệu Xuân đến làm việc ở tiệm may Âu Hóa, từ đó Xuân bắt đầu tham gia vào việc cải cách xã hội. Nhờ thuộc lòng những bài quảng cáo thuốc trị bệnh lậu, Xuân được vợ chồng Văn Minh “nâng cấp lên thành "sinh viên trường thuốc", "đốc tờ Xuân".

Xuân gia nhập xã hội thượng lưu, quen với những người giàu và có thế lực, quyến rũ được cô Tuyết và phát hiện cô Hoàng Hôn ngoại tình. Xuân còn được bà Phó Đoan nhờ dạy dỗ cậu Phước, được nhà sư Tăng Phú mời làm cố vấn cho báo Gõ Mõ.

 

Trang bìa bản in đầu tiên của “Số đỏ” được nhà in Lê Cường xuất bản lần đầu vào năm 1938

 

Cũng vì vô tình, Xuân gây ra cái chết cho Cụ Cố Tổ nên được mọi người “mang ơn” vì họ được dịp chia gia tài cụ để lại. Văn Minh vì nghĩ ơn của Xuân nên dẫn Xuân đi xóa bỏ lý lịch trước kia rồi đăng ký đi tranh giải quần vợt nhân dịp vua Xiêm đến Bắc Kì.

Bằng thủ đoạn xảo trá, Văn Minh làm 2 vận động viên quán quân bị bắt ngay trước hôm thi đấu nên Xuân được dịp thi tài với quán quân Xiêm. Vì để giữ tình giao hảo giữa hai nước, Xuân được lệnh phải thua.

Kết thúc trận đấu, khi bị đám đông phản đối, Xuân hùng hồn diễn thuyết cho đám đông dân chúng hiểu hành động "hy sinh vì tổ quốc” của mình, được mời vào hội Khai trí tiến đức, được nhận huân chương Bắc Đẩu Bội tinh và cuối cùng trở thành con rể cụ cố Hồng.

Không chỉ vậy, Xuân còn được bà Phó Đoan “nâng cấp” thành người có tầm ảnh hưởng trong giới thượng lưu: trở thành giáo sư quần vợt, làm cố vấn cho tập đoàn Gõ Mõ, cải cách Phật giáo…

Xuân từ một kẻ lang bạt, vô giáo dục nghiễm nhiên có tầm ảnh hường rộng lớn. Từ một tên “hạ lưu” nhảy vọt lên tầng lớp “thượng lưu” danh giá, là một “đại anh hùng dân tộc” vì đã thua tay vợt người Xiêm La để góp phần củng cố mối quan hệ hai nước.

 

“Số đỏ” của nhà xuất bản Văn Học

 

Nếu chỉ hiểu rằng: Số đỏ là số phận may mắn của một nhân vật thì thực chưa đánh giá hết tầm vóc của Vũ Trọng Phụng, đặc biệt là tư tưởng nghệ thuật, tư tưởng xã hội của ông. Lấy tên tác phẩm là “Số đỏ”, ông không chỉ ám chỉ số phận may mắn của Xuân, đó là một ẩn dụ, một ám chỉ cho tất cả các nhân vật trong tác phẩm.

Số đỏ, như thế phải là một diễn ngôn về đặc tính của xã hội lúc bấy giờ. Nó không chỉ là xã hội “chó đểu” mà tởm hơn: “đĩ bợm”. Đĩ từ thằng già đến thằng trẻ, từ đàn ông đến đàn bà, từ gái có chồng, chết chồng đến chưa chồng. Đĩ từ thi sĩ, nhà thể thao đến thầy lang, sư sãi.

Nhân vật nào cũng đáng cười, đáng khinh, bệnh hoạn, ghê tởm. Nhưng, tất cả lại được giấu sau vẻ rất phong lưu, lịch lãm, sang trọng của giới trưởng giả. Những lớp che phủ ấy không khác gì lớp son phấn nước hoa trên người gái bán dâm. Nó che giấu cái tật bệnh, ung nhọt, nhơ nhớp bên trong. 

Hâm mộ phong cách văn chương của Vũ Trọng Phụng, vợ chồng giáo sư sử học Peter Zinoman và Nguyễn Nguyệt Cầm đã dịch tiểu thuyết “Số Đỏ” sang Anh ngữ với tựa đề là “Dumb Luck”.

Theo bình chọn của nhật báo Los Angeles Times, dịch phẩm này nằm trong danh sách 50 quyển sách hay nhất năm 2003 tại Mỹ. Tiểu thuyết cũng được xếp vào danh mục tác phẩm văn học Việt Nam được giảng dạy tại các giảng đường đại học trên toàn nước Mỹ.

Trong một cuộc phỏng vấn của đài BBC, giáo sư Zinoman cho biết ông đọc tác phẩm đầu tiên của Vũ Trọng Phụng vào năm 1989 khi làm đề tài tiến sĩ tại Hà Nội. Những quan điểm về công bằng xã hội trong sáng tác của nhà văn hiện thực phê phán này đã thu hút sự chú ý của Zinoman.

 

Bản dịch “Số đỏ” của Peter Zinoman

 

Người đọc Trung Quốc lại ví von Xuân Tóc Đỏ của Vũ Trọng Phụng có điểm giống nhân vật "Vi Tiểu Bảo" của truyện Kim Dung. Tiểu thuyết do Nhà xuất bản Văn nghệ Tứ Xuyên phát hành, người chuyển ngữ là Hạ Lộ - phó giáo sư ngành Ngôn ngữ và Văn hóa Đông Nam Á, khoa Ngoại ngữ, Đại học Bắc Kinh. Bà nói:

"Đọc xong sách, tôi hiểu vì sao tác giả được gọi là Balzac của Việt Nam. Tác phẩm như một tấm trò đời phiên bản Việt, đậm chất hài hước, châm biếm. Mỗi nhân vật và sự việc đều như một tấm gương phản ánh những hình hài của cuộc đời…”

 

Bản in “Số đỏ” có minh họa màu của họa sĩ Thành Phong

 

Vũ Trọng Phụng (1912-1939) là hiện tượng của văn đàn Việt. Từ 1930 đến 1939, ông viết 28 truyện ngắn, 9 tiểu thuyết, 8 tập phóng sự, 6 vở kịch và dịch thuật. Ngoài ra, ômg còn viết hàng trăm bài tranh luận, phê bình về văn học, văn hóa và các vấn đề xã hội khác.

Khoảng năm 1937-1938, ông bị lao phổi nhưng không có tiền chữa bệnh. Những ngày cuối đời, trên giường bệnh ông từng phải thốt lên với nhà văn Vũ Bằng: "Nếu mỗi ngày tôi có một miếng bít tết để ăn thì đâu có phải chết non như thế này". Vũ Trọng Phụng mất ngày 13.10.1939 tại Hà Nội, ở tuổi 27.

 

“Số đỏ” và chân dung các nhân vật

 

Vũ Trọng Phụng không chỉ là nhà văn trào phúng bậc thầy mà còn là một nhà báo hiện thực bậc nhất, đặt nền móng cho thể loại phóng sự điều tra ở Việt Nam. Câu nói của ông như một lời nhắc những người làm báo hôm nay:

"Làm báo là dấn thân. Viết báo là hành động. Câu chữ phải có máu, mồ hôi và cả sự đau đớn của người chứng kiến".

 

***