Chơi chữ

Nhân mùa bầu cử Tổng thống ở Hoa Kỳ năm nay bỗng thấy xuất hiện một cái tít có tựa đề “Making HERstory” để nói về bà Kamala Harris, ứng cử viên Phó tổng thống chung liên danh với ông Joe Biden.

Tiếng Anh “history” có nghĩa là lịch sử nhưng bà Kamala vốn là phái nữ nên nên người ta mới “chơi chữ” thành “HERstory” để nói về lịch sử của một phụ nữ da mầu lần đầu tiên ra ứng cử chức vụ Phó tổng thống trong lịch sử Hoa Kỳ!

Thật dễ hiểu, các ông thì “Making HIStory” nên các bà cũng có thể “Making HERstory”! Truy tầm nguồn gốc của từ mới “HERstory” lại thấy chẳng có gì mới cả vì Phong trào Giải phóng Phụ nữ đã từ lâu xử dụng thuật ngữ này để nói lên sự dấn thân của các bà, các cô vào hoạt động chính trị - xã hội.

Theo tự điển Oxford English Dictionary, Robin Morgan là người đầu tiên dùng “HERstory” trong bài viết của bà vào năm 1970. Trên Facebook cũng có trang Making HERstory (https://www.facebook.com/MakingHERstoryOKC/). 

Kamal Harris - Ứng cử viên Phó Tổng thống da màu đầu tiên của Mỹ trong chương trình “Making HERstory”

Chơi chữ trong tiếng Anh cũng có hình thức “nói lái” (spoonerism). Chẳng hạn như “train a guy”, ám chỉ việc huấn luyện một chàng trai, nhưng lại được nói lái thành “try again”, có nghĩa là việc huấn luyện đó không phải một sớm một chiều đi đến kết quả như mong đợi mà sẽ phải lập đi lập lại nhiều lần mới thành công. “Train a guy” khi đó lại thành… “try again”!

Tiếng Pháp cũng “nói lái”: “Le savant… s'en va”, nhà bác học… đã ra đi! Thời Pháp thuộc, anh bồi, chị bếp và cả những Me Tây hay người đi lính cho Pháp thời đệ nhất thế chiến cũng xử dụng một thứ ngôn ngữ Pháp-Việt bình dân trong giao tiếp với Tây.

Họ dùng tiếng Pháp “bồi” và khi bí quá lại chêm vào tiếng Việt. Để diễn tả con cọp, có người nói: “Tí ti jaune, tí ti noir… Lui xực me-sừ, lui xực cả moi”! Đúng là Pháp-Việt đề huề và người Pháp hiểu ngay đó là con cọp!

“Ông Vua Phóng Sự Đất Bắc” Vũ Trọng Phụng kể lại cơn thịnh nộ của một me Tây giận ông chồng hờ trong “Kỹ nghệ lấy Tây”:

- Toa ba mỏ nhá cút xê ăng co xê moa! Toi kích tê moi săng bảy dề, a lò phi nì phăm, phi nì ma ghi! A lò, kích! (Mày không có quyền về ngủ nhà này nữa. Mày bỏ tao đi mà không trả tiền, thế là hết vợ, hết chồng. Thế thì… đi, đi!).

“Một vài phút thấy im. Sau lại có tiếng gắt, mà vẫn tiếng người đàn bà:

- No, se phi ni! Vắt tăng. (Không! Thế là hết! Đi, đi)

(hết trích)

***

Bàn về chuyện chơi chữ, Lãng Nhân viết:

“Nghề chơi cũng lắm công phu… huống hồ chơi… chữ! Chơi chữ cần có những yếu tố không phải ai cũng gom đủ: có học đã đành nhưng lại còn phải có tài. Học có hàm súc, mới biết dùng chữ cho rành rẽ, dùng điển cho đích đáng, khiến câu văn ít lời mà nhiều ý; tài có mẫn tiệp, mới lĩnh hội được mau lẹ những nét trội trong một cảnh huống, và diễn xuất ra một cách nhanh chóng đột ngột, hồ như là tự nhiên”

Chơi chữ - Lãng Nhân

Riêng về văn chương cũng có nhiều lối chơi chữ như thơ phú, câu đối và cả “tập Kiều” lấy từ tác giả Nguyễn Du. Có điều, theo Lãng Nhân, lối chơi chữ dựa theo Hán văn ngày nay không còn xuất hiện khi “Tây học” ngày càng lấn lướt vào đầu thế kỷ 20.

Tuy vậy, tựu chung lối chơi chữ luôn luôn dí dỏm, hóm hỉnh và thâm thúy khiến người nghe phải bật cười. Thời Pháp thuộc đã có một nhà nho “hết thời” định nghĩa một cách dí dỏm nhưng lời của ông thật sâu sắc. Ông nói: “Quần thần là bày tôi, bày tôi là… bồi tây!”.

Có ông quan lớn tuổi đã cao nhưng vẫn tham quyền cố vị. Đợi mãi không thấy ông từ quan nên có anh học trò tặng ông 3 chữ “Tư vô tà”, theo nghĩa của Kinh Thi khen người quân tử liêm chính, không thiên vị. Thế nhưng ông đâu hiểu cái “ác ý” của anh học trò hay chữ chỉ muốn nói “Ta vô từ…”, nhất quyết không chịu… từ quan!  

Câu đối cũng được xử dụng trong lối chơi chữ. Lãng Nhân kể lại có cô gái tên Miên ra một câu đối để kén chồng “Cô Miên ngủ một mình”, cũng tựa như câu “Da trắng vỗ bì bạch” của bà Đoàn Thị Điểm.

Lâu lắm mới có ông cai tổng tên Thịnh đối lại một cách bông đùa “Tổng Thịnh tóm nhiều đứa” với ý ông muốn lấy cô Miên. Thấy vế đối của ông hay quá nên cô Miên ưng thuận… dù cô phải làm lẽ thứ ba của ông cai tổng!

Một cách chơi chữ khác là xử dụng những từ ngữ đồng âm. Chẳng hạn như trong một bài thơ lục bát:

“Bà già đi chợ cầu Đông

Bói xem một quẻ lấy chồng lợi chăng?

Thầy bói xem quẻ nói rằng

Lợi thì có lợi, nhưng răng không còn”.

Nói về thơ lục bát có lẽ ít áng thơ nào qua mặt được Truyện Kiều của Nguyễn Du cho nên mới có một dạng chơi chữ được gọi là “tập Kiều” hay “lẩy Kiều”. Thời Ngô Đình Diệm, người Bắc di cư năm 1954 ngồi “lẩy Kiều” ở miền Nam:

“Trải qua một cuộc bể dâu

Trông vời cố quận biết đâu là nhà

Khéo oan gia, của phá gia

Này là em ruột, này là em dâu

Cửa nhà dù tính về sau

Nghìn năm ai có khen đâu Hoàng Sào”

Những đoạn Truyện Kiều trong hoàn cảnh khác nhau nhưng qua lối “tập Kiều” lại có sự kết hợp nhuần nhuyễn cả về vần điệu lẫn ý tứ:

“Trông chừng thấy một văn nhân

Mày râu nhẵn nhụi, áo quần bảnh bao!”

Năm 1948 nhà thơ Tùng Lâm dùng thân thế cô Kiều để chỉ trích những nhân vật “phản diện” có liên quan đến thời cuộc. Đó là bài “Kiếp Hoa Nô”:

“Từ thủa tơ duyên lỡ phận bồ

Của người cam chịu kiếp hoa nô

Dặm nghìn rừng tía vừa ra khỏi

Lối cũ lầu xanh lại bước vô

Đã trót lỡ thề củng chú Hải

Lại thêm sượng mặt với anh Hồ

Lộn chồng trốn chúa, con người ấy

Vì nước, vì dân ở chỗ mô?”

 

Truyện Kiều - Nguyễn Du

 

Người ta cũng hay nhắc đến bài thơ “ngũ tuyệt” của Ôn Như Hầu trong nghệ thuật chơi chữ. Thơ ông giản dị nhưng đọc lên thật chua xót:

“Lỏn chỏm vài hàng tỏi

Lơ thơ mấy khóm gừng

Vẽ chi tèo teo cảnh

Thế mà cũng tang thương”

Nguyễn Khuyến tả cảnh trong ngày “Hội Tây” của Pháp (tức ngày Quốc khánh Pháp, 14/7) cũng mỉa mai không kém:

“Kìa hội thăng bình tiếng pháo reo

Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo

Bà quan tênh hếch xem bơi chải

Thằng bé lom khom nghé hát chèo

Cậy sức, cây đu nhiều chị rún

Tham tiền, cột mỡ lắm anh leo

Khen ai khéo vẽ trò vui thế

Vui thế bao nhiêu, nhục bấy nhiêu”

 

“Hội Tây” thời Pháp thuộc

 

Có thể nói, lối chơi chữ của Tú Xương đã đạt đến tột đỉnh của trào phúng trong bài “Đạo học” khiến ta liên tưởng đến nền giáo dục hiện nay. Ông Tú Vị Xuyên than thở:

“Đạo học làng ta chán lắm rồi

Mười người đi học chín người thôi

Cô hàng bán sách lim dim ngủ

Thầy khóa tư lương nhấp nhổm ngồi”

Lan man chuyện chơi chữ tưởng chừng như không bao giờ cạn. Nhưng thôi, bài viết này xin tạm dừng ở đây. Hẹn các bạn một dịp khác, nếu có cơ hội, và đó cũng là cơ hội “cúng cuối” (cách nói lái… cuối cùng)!

 

Một cách chơi chữ độc đáo

 ***