“Hằng năm cứ vào cuối
thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc trôi đi, thì lòng
tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường…
… Buổi sáng mai hôm ấy,
một buổi mai đầy sương thu và gió lạnh. Mẹ tôi âu yếm nắm tay tôi dẫn đi trên
con đường làng dài và hẹp. Con đường này tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần
này tự nhiên tôi thấy lạ. Cảnh vật chung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng
tôi đang có sự thay đổi lớn: Hôm nay tôi đi học…”
Ở
Miền Nam, chắc hẳn những người ngày nay đã ngoài 60 không thể nào quên đoạn văn
trên của Thanh Tịnh [1] trong truyện ngắn Tôi
Đi Học, rút từ tập Quê Mẹ, viết
năm 1941. Đó là “bài văn mẫu” của môn Việt văn mà tất cả học sinh trung học đều
phải học thuộc nằm lòng và đó cũng là những cảm xúc của một cậu bé lần đầu được
mẹ dẫn đến trường làng:
“Trước mặt tôi, trường
Mỹ Lý vừa xinh xắn vừa oai nghiêm như cái đình Hòa Ấp. Sân nó rộng, mình nó cao
hơn những buổi trưa hè đầy vắng lặng. Lòng tôi đâm ra lo sợ vẩn vơ… Cũng như
tôi, mấy cậu học trò mới bỡ ngỡ đứng nép bên người thân, chỉ dám nhìn một nửa
hay dám đi từng bước nhẹ. Họ như con chim con đứng trên bờ tổ, nhìn quãng trời
rộng muốn bay, nhưng còn ngập ngừng e sợ. Họ thèm vụng và ước ao thầm được như
những học trò cũ, biết lớp, biết thầy để khỏi phải rụt rè trong cảnh lạ…”
Ngày
xưa, hiệu trưởng được gọi bằng tên “Ông Đốc”. Ông Đốc trường Mỹ Lý đọc tên những
học trò “lính mới tò te” và Thanh Tịnh cảm thấy như “quả tim ngừng đập” khi tên
mình được đọc lên để xếp hàng vào lớp. Ông Đốc nhắn nhủ học trò mới:
“Thế là các em đã vào
Lớp Năm [ngày
nay là Lớp Một]. Các em phải cố gắng học
để thầy mẹ được vui lòng, và để thầy dạy chúng em được sung sướng. Các em đã
nghe chưa?... Thôi, các em đứng sắp hàng để vào lớp học.”
Quả
thật đám học trò mới nghe rất rõ nhưng chẳng đứa nào dám mạnh dạn trả lời. Cũng
may đã có tiếng dạ ran của phụ huynh đáp lại… Một cậu đứng đầu ôm mặt khóc và cậu
bé Thanh Tịnh bất giác quay lưng lại rồi dúi đầu vào lòng mẹ, nức nở khóc theo,
đâu đó cũng có tiếng thút thít…
Thủ bút của Thanh Tịnh
Kể
cũng buồn cười. Khi ra chào đời mọi người đều cất tiếng khóc và rồi lại có những
người cất tiếng khóc… chào lớp, chào trường trong khung cảnh trang nghiêm của
ngày đầu đi học. Và thế là kể từ lúc đó bắt đầu một chuỗi ngày dài đằng đẵng để
làm học sinh mà người đời vẫn gán cho một cái tội… “nhất quỷ, nhì ma, thứ ba học
trò”.
Quả
thật, đứng hàng thứ ba sau quỷ và ma là điều mà những học trò nghịch ngợm nhất
cũng cảm thấy sự ví von là… quá đáng. Còn đối với những học trò ngoan ngoãn thì
sự ví von này đúng là… bất công.
Có
chê thì cũng phải có khen. Có một bài hát mà học trò ở Miền Nam ngày xưa đều
thuộc nằm lòng, đó là bài Học sinh hành
khúc (nghe tại: http://mp3.zing.vn/bai-hat/Hoc-sinh-hanh-khuc-Nhieu-ca-si/IWZC8I09.html). Nhạc sĩ Lê Thương ca tụng học sinh hết lời với những câu mở đầu không thể nào hay hơn:
Học
sinh là người tổ quốc mong cho mai sau.
Học
sinh xây đời niên thiếu trên bao công lao.
Lúc khắp
quốc dân tranh đấu hy sinh cho nền độc lập.
Học
sinh nề chi tuổi xanh trong lúc phấn đấu.
Đem hết
can tràng của người Việt Nam tiến lên!
Khi
cất tiếng hát bài hành khúc, có học trò nào mà không tự hào khi được gắn liền với
những lý tưởng cao đẹp như tổ quốc, độc lập… rồi tới điệp khúc lại vinh danh học
sinh bằng những hình ảnh như “mầm sống của ngày mai”, “nối chí lớn”, “sống vì
giống nòi” và “liều thân vì nước, vì dân”…
Học
sinh là mầm sống của ngày mai.
Nung
đúc tâm hồn để nối chí lớn.
Theo
các thanh niên sống vì giống nòi.
Liều
thân vì nước, vì dân mà thôi.
“Học sinh Hành khúc” của Lê Thương
Biết
bao thế hệ học sinh đã hăng say cất tiếng hát Học sinh Hành khúc từ cuối thập niên 50 để quên đi cảnh lớp học của
thầy đồ với lũ học trò nằm bò trên phản hay trên chiếu để học viết chữ Nho của
thánh hiền khiến Trần Tế Xương đã phải thốt lên:
“Thầy đồ
thầy đạc, dạy học dạy hành
Vài quyển
sách nát, ba thằng trẻ ranh”
Hồi
đó còn chưa có lối so sánh “nhất quỷ, nhì ma…” nên thầy đồ Cao Bá Quát đã ví học
trò là thứ “nửa người, nửa ngợm, nửa đười ươi”, một lối “tả chân” đầy hình tượng:
“Nhà trống
ba gian, một thầy, một cô, một chó cái
Học trò
dăm đứa, nửa người, nửa ngợm, nửa đười ươi”
Học
trò ngày xưa khi bắt đầu đi học với thầy đồ là bắt đầu ê a Tam Tự Kinh, mỗi câu chỉ có 3 chữ được viết theo vần điệu, khởi đầu
là “Nhân chi sơ, tính bổn thiện” (con
người sinh ra, bản tính vốn thiện lành) được dân gian “chế” thành… “Nhân chi sơ, xờ tí mẹ”!
Học
hết Tam Tự Kinh là có số vốn hơn 1000
chữ Hán để tiếp tục học lên cao. Tam Tự Kinh còn dạy đạo lý làm người như “Ngọc
bất trác, bất thành khí; Nhân bất học, bất tri lý" (Ngọc không mài
không thành đồ quý; Người không học không biết đạo lý).
Có
thể nói, Tam Tự Kinh là một trong những
cuốn sách giáo khoa duy nhất cho người học chữ Nho bao gồm các môm đạo đức, sử
ký, vạn vật mà học sinh các thế hệ chữ quốc ngữ học tại trường lớp được tổ chức
có quy củ sau này phải dùng nhiều sách theo kiểu Tây học.
Lớp học của thầy đồ xưa
Thầy
đồ thường là những “tú tài lạc đệ” hay nói khác đi là những người thất bại
trong thi cử nên về “ở ẩn” mở lớp dạy học. Đọc Lều Chõng của Ngô Tất Tố người ta mới thấy con đường làm quan ngày
càng thu hẹp và con đường làm thầy đồ ngày càng mở rộng. Ngô Tất Tố viết:
“Ngày nay nghe đến
hai tiếng "Lều", "Chõng" có lẽ nhiều người sẽ lấy làm lạ vì
những vật ấy từ biệt chúng ta mà đi đến chỗ mất tích đã gần ba chục năm nay.
Nhưng mà trước hơn hai chục năm đi ngược trở lên, cho đến hơn một nghìn năm,
"Lều" "Chõng" vẫn làm chủ vận mệnh của giang sơn cũ kỹ mà
người ta vẫn khoe là "bốn nghìn năm văn hiến". Những ông ngồi trong
miếu đường làm rường làm cột cho nước nhà, những ông ở nơi tuyền thạch, làm
khuôn mẫu cho đạo đức phong hóa, đều ở trong đám lều chõng mà ra.
Lều Chõng với nước Việt
Nam không khác một ông tạo vật, đã chế tạo đủ các hạng người hữu dụng hoặc vô dụng.
Chính nó đã làm cho nước Việt Nam trở nên một nước có văn hóa, rồi lại chính nó
đã đưa nước Việt Nam đến cõi diệt vong. Vì nó, nước Việt Nam trong một thời kì
rất dài đã phát hiện ra nhiều cảnh tượng kỳ quái, có thể khiến cho người ta phải
cười, phải khóc, phải rùng rợn hồi hộp”.
Phải
nói chữ nghĩa tiếng Việt đã may mắn chọn con đường “La Tinh Hóa”, một phương tiện
tiếp cận với văn minh Âu Mỹ dễ dàng hơn so với chữ Hán và chữ Nôm. Nước ta sau
một thời gian dài Bắc Thuộc với cách viết tượng thanh, tượng hình, chỉ sự, hội
ý… qua hơn 200 bộ chữ đã thực hiện được một cuộc chuyển hướng ngoạn mục theo mẫu
tự La Tinh.
Hồi
còn trong trại cải tạo tôi đã có một thời gian học viết chữ Nho với “thầy đồ”
là một anh bạn người Việt gốc Hoa, đổi lại tôi “kèm” Anh văn cho anh, thế là cả
hai bên “cùng có lợi”. Thay vì bút lông, chúng tôi dùng que viết lên mặt đất và
cứ như thế vốn Hán văn của tôi lên đến… cả trăm chữ!
Kinh
nghiệm bản thân cho thấy “ở tù” là thời gian tốt nhất để học hỏi từ các bạn đồng
cảnh ngộ. Việc học trong giai đoạn “chẳng đặng đừng” này khiến ta khám phá được
nhiều điều mới lạ mà ngoài đời thường sẽ chẳng bao giờ học được. Bản thân việc
tìm tự do trong hoàn cảnh “mất tự do” cũng là một bài học mà ít người chú ý đến.
Làng
tranh dân gian Đông Hồ và Hàng Trống khai thác mảng thầy đồ qua những bức tranh
vui, điển hình là bức “Lão oa giang độc”
(Thầy đồ cóc) vẽ một lớp học này xưa với “thầy đồ cóc” ngồi trên sập gụ, phía
dưới là cả một bầy cóc nhái, con thì đứng khúm núm trả bài cho thầy, con thì
bưng nước cho thầy giải lao.
Góc
trên phía bên phải có cóc “trưởng tràng” hay “giảng tràng” là những “trợ lý” của
thầy đồ đang giảng bài cho những học trò mới. Góc dưới phía bên phải là cảnh một
chú nhái lười học đang bị đánh đòn bằng roi mây.
Bức
tranh “cóc nhái” nói lên cảnh nền Nho học đang bước vào thời kỳ suy thoái, đó
là giai đoạn chuyển tiếp trước khi có chữ quốc ngữ. Đó cũng là thời kỳ “đổi bút
lông sang bút chì” hay còn được gọi là “bỏ Nho học sang Tây học”.
Bắt
đầu từ năm 1917 chính quyền thuộc địa của người Pháp đã áp dụng một hệ thống
giáo dục thống nhất trên toàn cõi Đông Dương, gồm 3 miền Bắc, Trung, Nam và hai
nước lân cận là Lào và Cao Miên. Hệ thống giáo dục này có ba bậc: tiểu học,
trung học, và đại học. Chương trình học là chương trình của Pháp, với một chút
sửa đổi nhỏ áp dụng cho các cơ sở giáo dục bản xứ, dùng tiếng Pháp làm ngôn ngữ
chính, tiếng Việt chỉ là ngôn ngữ phụ.
Tại
Miền Bắc, nổi tiếng trong thời Pháp thuộc là trường Bưởi một cái tên mà học
sinh thời đó hay dùng để tránh gọi cái tên do người Pháp đặt ra từ năm 1908: Collège du Protectorat (Trường Thành
chung Bảo hộ). Năm 1931, trường được nâng cấp thành một Lycée (tương đương trường
cấp III hiện nay): Lycée du Protectorat
(Trường Trung học Bảo hộ). Trường được xây dựng trên đất làng Thụy Khuê ở vùng
Kẻ Bưởi, ven hồ Tây, nên người dân vẫn gọi là trường Bưởi.
Bắc
Kỳ khi đó chỉ có trường Bưởi là trường dành cho học sinh người Việt, mỗi năm chỉ
có 120 chỗ cho học sinh mới khiến ngôi trường này đã trở thành cái nôi của lớp
trí thức Bắc Hà. Ngoài ra, Hà Nội còn có Lycée
Albert Sarraut chỉ dành cho học sinh người Pháp, họ lấy rất ít học sinh Việt.
Sau
khi Nhật đảo chính Pháp, Giáo sư Hoàng Xuân Hãn [2], Bộ Trưởng Giáo dục-Mỹ thuật
trong nội các Trần Trọng Kim đã ký nghị định xóa bỏ tên Collège du Protectorat, thay bằng tên mới là Quốc lập Trung học hiệu Chu văn An (Trường Trung học Chu Văn An) và
cử giáo sư Nguyễn Gia Tường làm Hiệu trưởng. Ông là Hiệu trưởng người Việt đầu
tiên của Trường Bưởi.
Cùng
với việc đổi tên trường, ông Hoàng Xuân Hãn còn quy định việc học và thi Tú Tài
bằng tiếng Việt, dùng tiếng Việt trong trường học khi “Đế quốc Việt Nam” của
chính phủ Trần Trọng Kim tuyên bố độc lập vào ngày 17/4/1945. Chương trình giáo
dục của Việt Nam, còn gọi là chương trình Hoàng Xuân Hãn, được đem ra áp dụng tại
Trung kỳ và Bắc kỳ.
Riêng
ở miền Nam, vì có sự trở lại của người Pháp nên chương trình giáo dục Pháp vẫn
còn tiếp tục cho đến giữa thập niên 1950. Collège
Chasseloup-Laubat (tên của Bộ trưởng Pháp quốc Hải ngoại, còn gọi là Bộ thuộc
địa) là trường trung học đầu tiên ở Sài Gòn. Trường được thành lập từ năm 1874,
dạy học sinh từ tiểu học đến hết trung học theo chương trình Pháp.
Trường
được chia thành 2 khu vực: Khu dành riêng cho học trò người Pháp (Quartier
Européen) và Khu bản xứ (Quartier Indigène). Ðến năm 1958, trường đổi tên là Lycée Jean-Jacques Rousseau, tên một nhà
trí thức Pháp trong phong trào "Ánh Sáng" thế kỷ 18. Sau năm 1975,
trường lại được đổi tên thành Trường Phổ thông Trung học Lê Quý Đôn.
Nhớ
lại thời điêu linh sau khi đi học tập cải tạo về, tôi có một thời gian bươn chải
đủ nghề từ “lao động phổ thông” chuyên ngồi đập gạch, lên đến chân bán hàng cho
bà chị họ tại Chợ Lớn Mới rồi đi bỏ mối lò dầu hôi đúng vào thời kỳ “Đổi Mới”.
Cũng
may, chính quyền mới “cho phép” một số cựu giảng viên trường Sinh ngữ Quân đội
được dạy Anh văn qua hình thức “cộng tác” với Trung tâm Nghiên cứu & Dịch
thuật. Trung tâm này mở nhiều lớp đêm tại các trường lớn trong thành phố, trong
đó có trường Lê Quý Đôn mà tiền thân là Collège
Chasseloup-Laubat.
Phải
nói đây là ngôi trường khang trang nhất Sài Gòn với những gốc cây cổ thụ có
hàng trăm năm tuổi, có mái ngói rêu phong, có tường sơn màu vàng với kiến trúc
hoàn toàn theo phong cách Pháp.
Giờ
nghỉ giải lao tôi lại có dịp ghé “giang sơn” của ca sĩ Duy Trác và vợ đứng… bán
nước. Tôi không uống nước nhưng dành 10 phút giải lao quý giá đó để cùng Duy
Trác nhắc lại những giai đoạn thấm thía của thời điêu linh.
Cũng
may nhờ chỗ quen biết qua tình “đồng nghiệp”, dù chỉ dạy lớp đêm, tôi còn xin
cho hai đứa con gái được vào học Lê Quý Đôn. Đây là một ngôi trường hầu như chỉ
dành riêng cho con em của những người có chức, có quyền…
Kể
từ năm 1954, hoàn cảnh lịch sử và chiến tranh đã chia nền giáo dục Việt Nam
thành hai hệ thống trái ngược nhau qua việc hình thành hai thể chế: Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa (VNDCCH) tại Miền Bắc và Việt Nam Cộng hòa (VNCH) tại Miền
Nam. Hai nền giáo dục này trong suốt 20 năm đã đào những tầng lớp thanh niên
theo đúng hướng mà các chính phủ đã đề ra.
Điều
rõ nét nhất là nền giáo dục VNDCCH tại Miền Bắc có định hướng chính trị và giáo
dục được xem là một thành phần phục vụ quan điểm của nhà nước. Trong khi đó, tại
Miền Nam, giáo dục được xây dựng trên ba nguyên tắc: nhân bản, dân tộc và khai
phóng theo tinh thần của Đại hội Giáo dục Quốc gia (lần I) tại Sài Gòn vào năm
1958.
Tại
Miền Bắc, trong những thập niên 1940 và 1950 là phải xóa nạn mù chữ với sự đóng
góp của Nha Bình dân Học vụ. Về hình thức, hệ thống giáo dục của Trung Quốc và
Liên Xô được dùng làm mẫu với sự giúp đỡ của các cố vấn Liên Xô.
Từ
năm 1950, hai bậc tiểu học và trung học được quy định lại với tổng cộng có 9 lớp:
tiểu học (cấp I), 4 năm; trung học cơ sở (cấp II), 3 năm và trung học phổ thông
(cấp III), 2 năm. Tuy nhiên, đến năm 1956, chính quyền lại ra nghị quyết cải tổ
giáo dục phổ thông, đổi lại thành 10 năm: cấp I, 4 năm; cấp II và cấp III, mỗi
cấp có 3 năm.
Năm
1956, VNDCCH tổ chức lại cấp đại học và lập ra năm trường đại học gồm Bách
khoa, Nông lâm, Sư phạm, Y dược và Tổng hợp. Cũng kể từ đó giáo trình đại học bỏ
mô hình của Pháp và theo chương trình học của Liên Xô, chú tâm đến mặt thực dụng.
Hệ
thống giáo dục đại học bị phân tán đơn lẻ khiến Bộ Giáo dục không giữ vai trò
quản lý mà chỉ là cơ quan liên lạc giữa các trường sở. Bậc đại học trong thời
gian hơn 20 năm không cấp bằng tiến sĩ nào nên sinh viên cần đào tạo kiến thức
cao hơn sẽ phải đi du học ở Liên Xô và Đông Âu.
Cũng
vì quan niệm giáo dục phải phục vụ mục tiêu chính trị nên bất kể học ở chuyên
ngành nào, sinh viên đại học đều phải học triết học Mác-Lê và lý thuyết đấu
tranh giai cấp. Sinh viên khi tốt nghiệp không trình luận án mà chỉ thi hai phần:
Chuyên môn và Chính trị.
Bắt
đầu từ niên học 1959-1960, các đối tượng được xét tuyển vào đại học được xếp thành
ba nhóm với những điều kiện căn cứ trên giai cấp và lý lịch:
(1)
Thành phần cán bộ kháng chiến, thanh niên giai cấp công nông, cán bộ dân tộc
thiểu số có lý lịch sạch, tư tưởng chính trị vững chắc, học xong lớp 10 sẽ được
ưu tiên nhập học; (2) Thành phần cán bộ, đảng viên, con em bần nông, cố nông,
hoặc trung nông, con em liệt sĩ và (3) Thành phần khác được chọn theo điểm
nhưng thành phần "giai cấp bóc lột" không được quá 3%.
Chỉ
6 ngày sau khi sự kiện 30/4/1975, Arthur W. Galston, Giáo sư Đại học Yale đến
Miền Bắc, khi đó vẫn thuộc thể chế VNDCCH. Bài viết của Galston trên tạp chí Science (số ra ngày 29/8/1975) tiết lộ một
trong những chủ đề khiến các nhà lãnh đạo Miền Bắc bận tâm vào lúc đó là vấn đề
thống nhất với Miền Nam: “Việc thống nhất
trong lĩnh vực khoa học và giáo dục có lẽ sẽ có nhiều khó khăn vì hai miền đã
phát triển theo hai chiều hướng khác nhau trong nhiều thập niên”.
Nhưng
dù cho có nhiều khó khăn, Galston vẫn nhận thấy “các nhà lãnh đạo miền Bắc công khai bày tỏ sự ngưỡng mộ đối với nhiều
đặc điểm của nền khoa học và giáo dục ở Miền Nam; họ dự định kết hợp những đặc
điểm này vào Miền Bắc khi quá trình thống nhất đang được thảo luận sôi nổi…”
Tại
Miền Nam, ngay từ những ngày đầu hình thành nền Đệ nhất Cộng hòa, những người
làm công tác giáo dục đã xây dựng được nền móng quan trọng cho quốc gia, tìm ra
câu trả lời cho những vấn đề giáo dục cốt yếu và những gì thuộc phạm vi chính
trị nhất thời đều ngưng lại trước ngưỡng cửa học đường.
Ông
Mai Thái Lĩnh, cựu sinh viên Viện Đại học Đà Lạt, nguyên Phó Chủ tịch Hội đồng
Nhân dân Thành phố Đà Lạt sau năm 1975 kể lại:
“Tôi là con của một
cán bộ Việt Minh – tham gia Cách mạng tháng Tám tại Lâm Đồng sau đó tập kết ra
miền Bắc [...] Chế độ Việt Nam Cộng hòa lúc đó biết lý lịch của tôi, nhưng vẫn
không phân biệt đối xử, cho nên tôi vẫn có thể học hành đến nơi đến chốn. Tính
chất tốt đẹp của nền giáo dục cũ của Miền Nam là điều tôi công khai thừa nhận,
vì vậy suốt 14 năm phục vụ trong ngành giáo dục "xã hội chủ nghĩa"
(1975-1989), tôi bị người ta gán cho đủ thứ nhãn hiệu, chụp cho nhiều thứ mũ chỉ
vì tôi nêu rõ những ưu điểm của nền giáo dục cũ cần phải học hỏi. Chính là do
thừa hưởng nền giáo dục đó của miền Nam mà tôi có được tính độc lập trong tư
duy, không bao giờ chịu nô lệ về tư tưởng...”
Về
tổng quan, người ta thấy mô hình giáo dục ở Miền Nam có khuynh hướng xa dần ảnh
hưởng của Pháp vốn chú trọng đào tạo một số ít phần tử ưu tú trong xã hội và có
khuynh hướng thiên về lý thuyết. Thay vào đó là việc áp dụng mô hình giáo dục của
Hoa Kỳ có tính cách đại chúng và thực tiễn.
Dĩ
nhiên có những điều khen-chê về mô hình này, có ý kiến cho rằng: “Sau khi Hiệp định Giơ-ne-vơ được ký kết, đế
quốc Mỹ đã thay chân Pháp, nhảy vào miền Nam Việt Nam. Mỹ-Ngụy đã cố sử dụng
giáo dục làm công cụ xâm lược Việt Nam. Chúng đã gieo rắc trong học sinh, sinh
viên tư tưởng hoài nghi, mơ hồ, tư tưởng an phận, sợ Mỹ, phục Mỹ. Chúng phát
triển trong học sinh, sinh viên lối sống thực dụng, quay lưng với hiện tại, chấp
nhận cuộc sống vị kỷ ương hèn... Mặt khác, Mỹ-Ngụy tìm mọi cách tiêu diệt nền
giáo dục cách mạng, tìm cách ngăn chặn, loại trừ những mầm mống cách mạng trong
nhà trường.”
Hai
nền Cộng hòa (đệ nhất và đệ nhị) chỉ tồn tại chỉ trong 20 năm, từ 1955 đến 1975,
nhưng phải nhìn nhận hoạt động giáo dục đã phát triển vượt bậc, bất chấp những ảnh
hưởng nặng nề của chiến tranh và những bất ổn chính trị thường xảy ra. Thêm vào
đó là tình trạng ngân sách eo hẹp do phần lớn ngân sách quốc gia phải dành cho
quốc phòng và nội vụ.
Trường
Đại học Sư phạm Sài Gòn thuộc Viện Đại học Sài Gòn được thành lập vào năm 1957,
là cơ sở sư phạm đầu tiên, bắt đầu khai giảng năm 1958. Sau có thêm các trường
Cao đẳng Sư phạm ở Ban Mê Thuột, Huế, Vĩnh Long, Long An, Quy Nhơn, Nha Trang,
Mỹ Tho, Cần Thơ, Long Xuyên. Bên cạnh đó còn có Trường Đại học Sư phạm Huế thuộc
Viện Đại học Huế và Trường Đại học Sư phạm Đà Lạt thuộc Viện Đại học Đà Lạt.
Vào
thời điểm năm 1974, cả nước có 16 cơ sở đào tạo giáo viên tiểu học với chương
trình hai năm còn gọi là chương trình Sư phạm Cấp tốc. Chương trình này nhận những
người đã đậu bằng Trung học Đệ nhất cấp, hằng năm đào tạo khoảng 2.000 giáo
viên tiểu học.
Giáo
sư trung học thì phải theo học chương trình của trường Đại học Sư phạm. Sinh
viên các trường sư phạm được cấp học bổng nếu ký hợp đồng 10 năm làm việc cho
chính phủ ở các trường công lập sau khi tốt nghiệp.
Chỉ
số lương của giáo viên tiểu học mới ra trường là 250, giáo học bổ túc hạng 5 là
320, giáo sư trung học đệ nhất cấp hạng 4 là 400, giáo sư trung học đệ nhị cấp
hạng 5 là 430, hạng 4 là 470. Với mức lương căn bản như vậy, cộng thêm phụ cấp
sư phạm, nhà giáo ở các thành phố thời Đệ nhất Cộng hòa có cuộc sống khá thoải
mái, có thể mướn được người giúp việc trong nhà.
Sang
thời Đệ nhị Cộng hòa, đời sống bắt đầu đắt đỏ, vật giá leo thang, nhà giáo cảm
thấy chật vật hơn, nhất là ở những thành phố lớn như Sài Gòn và Đà Nẵng. Tuy vậy,
lúc nào các nhà giáo cũng giữ vững tinh thần và tư cách của nhà mô phạm từ cách
ăn mặc thật đứng đắn đến cách ăn nói, giao tiếp với phụ huynh và học sinh, và với
cả giới chức chính quyền địa phương.
Việc
thi cử cũng có nhiều cải tiến. Đề thi trắc nghiệm đã được sử dụng cho môn Công
dân, Sử, Địa trong các kỳ thi Tú tài I và Tú tài II từ niên khóa 1965-1966. Ngay
từ đầu những năm 1970, Nha Khảo thí của Bộ Quốc gia Giáo dục đã ký hợp đồng với
công ty IBM để “điện toán hóa” toàn bộ hồ sơ thí vụ, từ việc ghi danh, làm phiếu
báo danh, chứng chỉ trúng tuyển... đến các con số thống kê cần thiết.
Bảng
trả lời cho đề thi trắc nghiệm được đặt từ Hoa Kỳ, và bài làm của thí sinh được
chấm bằng máy IBM 1230. Điểm chấm xong từ máy chấm được chuyển sang máy IBM 534
để đục lỗ. Những phiếu đục lỗ này được đưa vào máy IBM 360 để đọc điểm, nhân hệ
số, cộng điểm, tính điểm trung bình và tính thứ hạng trúng tuyển. Đến năm 1974,
các môn thi trong kỳ thi tú tài gồm toàn những câu hỏi trắc nghiệm.
Đọc
Ngựa Chứng Trên Sân Trường của Duyên
Anh [3] người ta thấy rõ bức tranh toàn cảnh của việc Dậy và Học dưới thời VNCH
trong thời chiến tranh. Nhân vật chính trong truyện là thầy giáo Trần Minh Định,
24 tuổi, độc thân và thậm chí còn chưa có người yêu.
Định
xuất thân từ một đứa trẻ nhà nghèo, đi bán báo từ năm học Đệ Thất để có tiền ăn
học và vì yêu nghề dạy học nên anh thi vào Đại học Sư phạm. Khi ra trường, anh
được bổ nhiệm về dạy tại một tỉnh miền Đông, “thành tích” đầu tiên của anh là
“chống gian lận thi cử” nên bị trả về Bộ. Cuối cùng anh chọn một trường trên
cao nguyên và đối đầu với vài “con ngựa chứng” lớp Đệ Nhị B2.
Một
trong những “con ngựa” chứng đã nói thẳng vào mặt thầy Định: “Ông mới về đây biết con mẹ gì. Lớp này trước
hơn sáu chục mạng. Mỗi ngày một vơi đi, giờ chỉ còn ba chục. Bạn bè tôi lần lượt
đi lính. Nhiều đứa đã chết. Tôi cóc muốn học. Tôi khoái nổi loạn, chờ ngày đăng
lính. Ông cứ việc đuổi tôi. Tôi tởm những thằng giáo sư trẻ. Chúng nó vô tư
cách”.
Giáo
sư Định suy nghĩ: “Ở trường sư phạm, người
ta không dạy tôi cách đối phó với những đứa học trò ngang tàng. Người ta chỉ
truyền cho tôi những kinh nghiệm sư phạm và khả năng chuyên môn. Tôi đã thực tập
tại nhiều trường. Những lớp tôi tới thực tập toàn là lớp kiểu mẫu. Tôi cũng đã
đọc thêm nhiều sách viết về tâm lý giáo dục. Tuyệt nhiên, tôi chưa được học, được
đọc cách giáo huấn phủ đầu những học trò như những thằng đang khiêu khích tôi.
Tôi hơi bối rối (…) Vì tôi không thể tưởng tượng “Bầy Thú Trước Bảng Đen” [4] lại có thật trước bảng đen trong lớp học của
tôi. Tôi là đứa trẻ nghèo khổ đã chinh phục mọi nỗi gian nan để vươn lên. Tôi
kiêu hãnh điều đó. Tôi đã chiến thắng cuộc đời thì không thể thua một vài con
ngựa chứng”.
Sang
đến thời kỳ “hậu-1975” có nhiều điều đáng nói về giáo dục. Trong niên học 1975-1976,
niên học đầu tiên của hai miền Nam-Bắc, lối học tập chính trị được đem áp dụng
triệt để ở Miền Nam và cả năm học đó được dành cho "công tác chính trị tư
tưởng" cho các học sinh, sinh viên cũng như giáo viên, giảng viên.
Đặc
biệt, giáo viên môn Văn và Sử phải là người từ Miền Bắc “tăng cường” vào Nam vì
họ là những người có đủ trình độ chính trị để giảng dạy. Chính một cán bộ văn
hóa đã tuyên bố một câu hết sức thẳng thừng khi trả lời nhà văn Nguyễn Thị
Hoàng, cũng là một giáo sư đệ nhất cấp: “Miền Nam của các anh chị làm gì có văn hóa!”
Học
sinh có một số là con em cán bộ từ Miền Bắc vào và được xếp lớp theo tiêu
chuẩn lớp 7 ngoài Bắc thì vào ngồi lớp 9 và lớp 8 leo lên lớp 10 trong Nam.
Lý do là bậc trung học của miền Bắc chỉ có 10 năm, còn trong Nam, học trò phải
trải qua tới 12 năm.
Về
phần giáo viên thuộc chế độ cũ, họ phải làm quen với một số từ ngữ lạ tai như “đứng
lớp”, “tiết học”, “giáo trình”, “giáo án”, “phụ đạo”, “ngoại khóa”… rồi cả những
cụm từ ngữ như “giáo viên chủ nhiệm”, “học sinh cá biệt”, “lao động xã hội chủ
nghĩa”, “dũng sĩ kế hoạch nhỏ”…
Nhà
văn Nhật Tiến [5], với gần 4 năm giảng dậy “dưới mái trường xã hội chủ nghĩa”,
đã có nhiều ghi chép khá thú vị về giai đoạn này qua loạt bài “Nhà giáo – một thời nhếch nhác” viết
năm 2012 tại California.
Trước
khi được gọi là nhà văn, Nhật Tiến đã là một nhà giáo với hơn 15 năm cầm phấn
giảng dạy môn Lý-Hóa. Tuy nhiên, sau khi Sài Gòn đổi chủ, ông cảm thấy “mình phải kiêm nhiệm cùng một lúc cả hai vai
trò: vừa là thầy giảng dạy, vừa là tên học trò cứ bị nhà trường uốn nắn
thường xuyên từ tác phong, cử chỉ cho đến lời ăn tiếng nói”
…
“Tôi sẽ không oán
thán gì về cái sự đã làm thầy giáo rồi mà vẫn cứ bị đè cổ ra để bắt học tiếp.
Miễn là việc học ấy không bắt tôi phải chối bỏ chính mình, và nó thực sự đem lại
cho tôi những kiến thức tốt đẹp để tôi có thể truyền đạt lại cho học sinh
trong vai trò của một nhà giáo”.
Và
đây là tâm sự thầm kín của Nhật Tiến, một giáo viên được “lưu dung” dưới “mái
trường xã hội chủ nghĩa”:
“Trong mấy tuần lễ đầu,
lớp học của tôi chỉ lác đác có vài đứa học trò vốn là con em cán bộ từ xa tới,
còn hầu hết đều là những học sinh miền Nam cũ. Đứng trên bục giảng, nếu mắt
không chạm phải tấm biểu ngữ nền đỏ chữ vàng treo ở bức tường phía cuối lớp thì
tôi vẫn tưởng như mình đang giảng dạy trong một lớp học của hai năm trước đó.
Nhưng cái cảm giác này bị tan biến đi ngay vì tôi biết rất rõ biểu ngữ này trên
có chữ “Không có gì quý hơn độc lập tự do” đã nghiễm nhiên thay thế cho hàng chữ
“Tiên học Lễ, hậu học Văn” vốn ngự trị ở đó từ hàng chục năm qua. Hồi đầu hè,
đã có lần tôi hỏi một thầy trong Hội Nhà Giáo Yêu Nước là tại sao lại xóa bỏ
câu “Tiên học Lễ, hậu học Văn” thì thầy nhún vai trả lời “tàn dư lạc hậu, hay
ho gì cái thứ lễ nghĩa đó”.
…
“Đám giáo viên thuộc
chế độ cũ chúng tôi, bất kể thâm niêm hay cấp lớp giảng dạy, trong niên học đầu
tiên mọi người đều được lãnh đồng đều mỗi tháng 30 đồng, và chỉ thay đổi bậc
lương khi mỗi người được chính thức vào “biên chế”. Lương 30 đồng mà thời giá
khi đó là 10 đồng 1 kí gạo, 1 đồng 1 lon ngô đong vừa đầy một ống lon đựng sữa
bò, thì tất nhiên là phải có thêm nhu yếu phẩm cấp phát đi kèm.
Hầu như mỗi tháng 2 kỳ,
mỗi giáo viên được lãnh 1 hộp sữa bò, một túi đường trắng có khi là đường bổi,
đường miếng (tôi chưa bao giờ cân xem nó nặng bao nhiêu gam), một túi nhỏ đậu
xanh hay đậu đen, 1 thếp giấy viết khổ đôi, 2 cuộn giấy đi cầu (loại giấy đã
tái chế biến, dầy xộp, có mầu đỏ hồng chứ không phải mầu trắng).
Lâu lâu thì có thêm 1
chai bia hay một gói thuốc lá. Nhưng mấy thứ này thì phải chia nhau. Bia thì cứ
hai người một chai, thuốc lá hai người một gói. Ai không uống bia, hút thuốc
thì đối lấy đường, lấy đậu xanh, hay ngay cả cuộn giấy đi cầu. Nếu cả hai cùng
muốn uống bia thì rút thăm, hoặc mở tại chỗ uống chung, thay phiên nhau môi người
một ngụm!”
***
Chú
thích:
[1]
Thanh Tịnh (1911-1988), tên thật là
Trần Văn Ninh (6 tuổi được đổi là Trần Thanh Tịnh), các bút danh khác của ông:
Thinh Không, Pathé (trước 1945), Thanh Thanh, Trinh Thuần (sau 1945).
Ông
sinh ngày 12/12/1911 tại xóm Gia Lạc, ven sông Hương, ngoại ô Huế. Thuở nhỏ,
ông theo học chữ Hán đến năm 11 tuổi, thì theo học chữ Quốc ngữ tại trường tiểu
học (trường Đông Ba) và trung học (trường Pellerin của giáo hội Thiên Chúa
giáo) ở Huế.
Đỗ
bằng Thành chung năm 1933, ông đi làm ở các sở tư rồi sau đó làm nghề dạy học.
Thời gian này, ông bắt đầu viết văn, làm thơ và cộng tác với các báo Phong hóa, Ngày nay, Hà Nội báo, Tiểu thuyết
thứ Năm, Thanh Nghị, Tinh Hoa... Sáng tác đầu tay của ông là truyện "Cha làm trâu, con làm ngựa"
đăng trên Thần Kinh tạp chí (1934).
Tác
phẩm đã xuất bản:
·
Hận chiến trường (thơ, 1937)
·
Quê mẹ (tập truyện ngắn,
1941)
·
Chị và em (truyện ngắn, 1942)
·
Ngậm ngải tìm trầm (truyện ngắn, 1943)
·
Sức mồ hôi (thơ và ca dao,
1954)
·
Những giọt nước biển (tập truyện ngắn,
1956)
·
Đi từ giữa mùa sen (truyện thơ, 1973)
·
Thơ ca (thơ, 1980)
·
Thanh Tịnh đời và văn (1996).
[2]
Đọc thêm về Giáo sư Hoàng Xuân Hãn:
Hành trình ngôn ngữ
Xưa & Nay: A Bê Xê hay A Bờ Cờ? http://chinhhoiuc.blogspot.com/2012/09/hanh-trinh-ngon-ngu-xua-nay-be-xe-hay.html
[3]
Đọc thêm về nhà văn Duyên Anh:
Góp nhặt buồn vui thời
điêu linh: Đốt sách
[4]
“Bầy Thú Trước Bảng Đen” là tựa tiếng
Việt theo phim “Blackboard Jungle”, của
hãng MGM’s, một phim về học đường do
tài tử Glenn Ford đóng vai thầy giáo Richard Dadier. Giáo sư Dadier phải đối đầu
với đám học sinh “mất dậy” tại Trường trung học North Manual được cầm đầu bởi Gregory
Miller do tài tử người da mầu Sidney Poitier đóng.
[5]
Nhật Tiến, sinh năm 1936 tại Hà Nội
trong một gia đình trung lưu, có 7 người con (sau có hai người theo nghiệp văn
là Nhật Tiến và Nhật Tuấn (http://nhattuan2011.blogspot.com/).
Thuở nhỏ, ông học trường Hàng Vôi, rồi học trung học tại trường Chu Văn An (Hà
Nội).
Năm
1951, truyện ngắn "Chiếc nhẫn mặt ngọc"
của Nhật Tiến được đăng trên tờ Giang Sơn,
đây là tác phẩm đầu tiên của ông được đăng trên báo. Khi nhà văn Nhất Linh ra tạp
chí Văn hóa Ngày nay, ông được mời cộng
tác ngay từ số đầu.
Năm
1954, ông di cư vào Nam, đầu tiên sống tại Đà Lạt, chuyên viết kịch cho Đài
phát thanh Ngự lâm quân, rồi về Sài Gòn dạy lý hóa cho các trường tư. Năm 1959
- 1975, ông làm Chủ biên nhà xuất bản Huyền
Trân, và làm Chủ bút tuần báo Thiếu Nhi (1971-1975) do nhà sách Khai Trí xuất bản. Ngoài ra, ông còn từng là
cây viết đều đặn cho các báo Tân phong,
Văn, Bách khoa, Văn học, Đông phương,...
Năm
1975, ông tiếp tục dạy lý hóa ở trường Hưng Đạo cho tới năm 1979, thì vượt biển
qua Thái Lan tỵ nạn rồi định cư tại Santa Ana, California từ năm 1980. Một số
tác phẩm tiêu biểu của Nhật Tiến:
·
Những người áo trắng (Huyền Trân, 1959)
·
Những vì sao lạc (Phượng Giang, 1960)
·
Thềm hoang (Đời Nay, 1961 - Giải
thưởng Văn chương Toàn quốc 1962)
·
Mây hoàng hôn (Phượng Giang, 1962)
·
Người kéo màn (tiểu thuyết kịch,
Huyền Trân, 1962)
·
Chuyện Bé Phượng (Đông Phương, 1964)
·
Giấc ngủ chập chờn (Đông Phương, 1967)
·
Vách đá cheo leo (Đông Phương, 1965)
·
Quê nhà Quê người (viết chung với Nhật
Tuấn, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1994)
***
(Trích
Hồi Ức Một Đời Người, Chương 10: Thời
xuống lỗ)
Hồi Ức Một Đời Người gồm 9 Chương:
Chương
1: Thời thơ ấu (từ Hà Nội vào Đà Lạt)
Chương
2: Thời niên thiếu (Đà Lạt và Ban Mê Thuột)
Chương
3: Thời thanh niên (Sài Gòn)
Chương
4: Thời quân ngũ (Sài Gòn – Giảng viên Trường Sinh ngữ Quân đội)
Chương
5: Thời cải tạo (Trảng Lớn, Trảng Táo, Gia Huynh)
Chương
6: Thời điêu linh (Sài Gòn, Đà Lạt)
Chương
7: Thời mở lòng (những chuyện tình cảm)
Chương
8: Thời mở cửa (Bước vào nghề báo, thập niên 80)
Chương
9: Thời hội nhập (Bút ký những chuyến đi tới 15 quốc gia và lãnh thổ)
Tác
giả đang viết tiếp Chương cuối cùng mang tên… Thời xuống lỗ (thập niên 2000 cho
đến ngày xuống lỗ)!
Cảm ơn anh Chinh, nhớ post bài này qua FB với. Để nhiều người được xem :)
Trả lờiXóaChúc anh luôn khỏe.
Chào năm mới Lê Dũng. Đã post trên FB đoạn đầu, nếu có thì giờ sẽ post toàn bài trên Notes.
XóaAnh Chính ơi! M xin bài này để post trên facebook bên M nha (à M không chờ anh bằng lòng đâu hihi) Bên ấy M có nhiều bạn là cô giáo lắm.
XóaAi cũng nhớ cái ngày đầu đến lớp học của mình và riêng M thì rất nhớ ngày đầu đưa từng đứa con của mình đến trường nữa.
Cám ơn anh.
Anh Chính , có một sự kiện năm 1968 , cuối biến cố tết Mậu Thân là 1 máy bay trực thăng của Hoa Kỳ " bắn lầm" 1 hoả tiễn vào bộ chỉ huy của QL VNCH ở Chợ Lớn .Lúc đó tôi còn nhỏ nhưng vẫn nhớ là số khá lớn tướng lãnh bị thương vong trong đó tướng Ng Ngọc Loan bị cụt chân . Việc này có ảnh hưởng quan trọng đưa Ng Văn Thiệu nắm trọn quyền bính .Nhưng sau này không nghe ai nhắc lại kể cả Tướng Kỳ , tướng Loan .Nếu có thể nhờ anh lược thuật lại cho nó minh bạch . Xin cám ơn trước
Trả lờiXóa"Học sinh là người c... nứng như cây ba ton.
Trả lờiXóaTa đứng ta ngồi ta búng nó kêu lon ton"
Xin lỗi A và mọi người, hồi nhỏ bọn học trò trường tôi hát chế ra như vậy đó